Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Пры аналізе сьвежых элітаў устаючай з каленяў Беларусі чамусьці пакідаецца па?за ўвагаю іх канфэсійнае ды сацыяльна-культурнае паходжаньне. Крыстына Гамулка з Гданска нядаўна ўстанавіла, што непрапарцыянальна вялікі ўдзел у іх мелі асобы рыма-каталіцкага хрышчэньня, гадаваныя ў маладосьці на культурных палякаў (звыш паловы, калі ўдзельная вага гэтай канфэсіі ў краіне не перавышала дваццаці пяці працэнтаў). Зьява аказалася невыпадковай, надта трывалай — працягнулася ажно да канца ХХ стагодзьдзя; таксама ў пачатку постсавецкай Рэспублікі Беларусь амаль усё яе вярхоўнае кіраўніцтва, уключна з апазыцыйным, было каталіцкага паходжаньня. Тлумачэньне гэтага даволі простае: беларускасьці патрэбнае пачуцьцё адчужанасьці найперш у сутыкненьні з досыць набліжанай псыхалягічна й мэнтальна стыхіяй расейцаў, што ня так машынальна даецца праваслаўнаму. Па законе кантрасту атрымлівалася так, што адны былі надзвычай чуйнымі на праявы русыфікацыі, а другія — палянізацыі. Гэткі дуалізм недацэньваецца, а ён жа ў выразнай меры абумоўлівае барацьбу за выратаваньне душы беларускай, за некаляніяльную будучыню для гэтай зямлі. Трапна запрыкмеціў гэта Янка Купала, надзяліўшы аднаго зь герояў камэдыі Паўлінка ўлюбёным троеслоўцам вось-цо-да. Роўнага яму Якуба Коласа, вось, цяжка каму вінаваціць у антыпалянізьме, затое аж густа ў яго ад крытычных выказваньняў у адрас Расеі (вядома, у перадсталінскі яшчэ час). Прыналежачы да прамаскоўскага веравызнаньня, перажываў ён супрацьлеглую, чым Янка Купала, індактрынацыю. Канец палянафільству паклала сама польская ўлада, не зрабіўшы адэкватных да новага становішча высноваў. Юзэф Пілсудскі прыйшоў у Беларусь з арэолам таго добрага духа, які дазволіць самой выказацца, чаго ёй трэба. Духоўны грунт дзеля гэтага быў падрыхтаваны немцамі, калі фэльдмаршал Гіндэнбург у 1916 годзе даў асобны загад аб раўнапраўнасьці мовы беларускай з польскай і нямецкай у тутэйшай акупацыі, гэта значыць, на Гарадзеншчыне й Віленшчыне (друкаваліся па-беларуску афіцыйныя дакумэнты, пашпарты, падручнікі для школаў, адміністрацыйныя адзнакі). У такой атмасфэры 12 лістапада 1919 году пачалася сэсія ўраду Беларусі, Рады Рэспублікі. Адзін зь яе лідэраў, Язэп Варонка, згадвае ў сваіх успамінах, што зьехалася ў той дзень у Менск мноства палітыкаў, у іх ліку й група дэлегатаў ад польскай меншасьці. Быў перавыбраны склад Прэзыдыюму Рады й Кабінэту Міністраў ды вынесены „энэргічны пратэcт супраць польскага гаспадараньня ў краі”.

На рэакцыю камандаваньня легіёнаў не давялося доўга чакаць: усе былі абвінавачаныя ў незаконным дзеяньні, большасьць актыўных удзельнікаў зьезду была арыштаваная й пасаджаная ў вязьніцу; рэшта ўцякла, пераважна ў Летуву. І, што знамянальнае, утвораная на гэтае месца марыянэтачная Найвышэйшая Рада Беларусі, апынуўшыся ў палітычнай пустцы, неўзабаве самараспусьцілася. Язэп Варонка кампэтэнтна піша ў эміграцыйнай брашуры Беларускі рух ад 1917 да 1920 году: „Расхвалены праект арганізацыі беларускіх частак у польскай арміі, атрымаўшы высокую згоду Начальніка Рэчы Польскай Паспалітай і распаўсюджаны яшчэ ўвосень 1919 году, да студзеня 1920 году ня даў ніводнага салдата, ніводнага беларускага штыха”.

Арыентацыя на Польшчу канчаткова ўпала, а палянафілы кваліфікаваліся ў здраднікі справы.

Памылкі Варшавы выкарыстаў Ленін, якому — у адрозьненьне ад Пілсудскага — настолькі нескладана было манэўраваць, што меў ён у руках дыктатарскую ўладу й катэгарычна, шмат не тлумачачы, прымусіў бальшавіцкі цэнтар узяцца за будаваньне менавіта Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Даходзіла да кур’ёзаў: у гэтай падсавецкай нацыянальнай дзяржаве, асьцярожна абмежаванай да шасьці паветаў Менскай губэрні, беларусы былі пазбаўленыя якіх-колечы ўплываў; пару зь іх, з камуністычнай арыентацыяй, амаль не расстралялі! Тым ня менш, тая каньюнктурная акцыя паступова набыла сур’ёзны характар — узьніклі нацыянальныя вайсковыя фарміраваньні, а з грамадзкага жыцьця была выведзеная расейшчына. У сярэдзіне дваццатых гадоў пераяжджалі ў Менск беларускія эміграцыйныя дзеячы ды займалі нямалаважныя дзяржаўныя пасады; узьнікаў сапраўдны Беларускі Дом, да якога былі далучаныя: Гомельшчына, Магілёўшчына, Віцебшчына. Апавешчаная ў 1918 годзе Беларусь усё ж ня зьнікла цалкам з палітычнае мапы.

У пачатку вясны 1921 году Польшча падпісала ў Рызе мірны трактат з Савецкай Расеяй і Савецкай Украінай, на падставе якога была ўстаноўленая мяжа па Стоўпцы. Адбыўся падзел Беларусі, тэрыторыю якой раскалолі амаль напалову. У рыскіх перамовах, а працягнуліся яны каля пяці месяцаў, ад восені 1920 году, не прынялі ўдзелу ніякія беларускія прадстаўнікі: ні бальшавіцкай арыентацыі, ні тым болей дэмакратычнай. Украіну дзялілі прынамсі пры згодзе яе чырвонага ўраду; беларускае ж пытаньне нават і не пазначанае ў трактатных дакумэнтах (замест аховы правоў беларусаў, што апынуліся пад Польшчаю, гаварылася пра гарантыі расейскаму насельніцтву, украінскаму). Вось так былі патрактаваныя амбіцыі нашага народу, які захацеў быць сабою. Пад гэтым прысудам бачыцца й подпіс Леана Васілеўскага, будучага ў складзе польскай дзяржаўнай дэлегацыі. Знамянальная дэталь.