Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Вывучаючы могільнікі культуры шарападобных амфар у Польшчы i Германіі, археолагі даведаліся i шмат іншага аб рытуальных абрадах у прадстаўнікоў гэтай культуры. Напрыклад, нябожчыка павінен быў суправаджаць не толькі жывёльны статак — падначаленых ранейшаму гаспадару людзей таксама забівалі i складвалі ля ног памёршага.

На вялікай прасторы ад ГДР да паўночна-ўсходняй Украіны сустракаецца шмат могільнікаў гэтых плямёнаў, аднак ix паселішчаў знойдзена пакуль што мала. Мабыць, людзі не асабліва доўга жылі на адным месцы: жывёлагадоўчая гаспадарка вымагала вандровак.

Хоць на захадзе рэспублікі археолагі заўважалі сляды побыту прышэльцаў, але знаходка ля пасёлка Краснасельскага была першым несумненным помнікам культуры шарападобных амфар на тэрыторыі Беларусі.

Дарэчы, у тым жа 1971 годзе ў суседнім Бераставіцкім раёне, ля вёскі Малыя Едкавічы натрапіліся рэшткі яшчэ іншага могільніку гэтай культуры. У найбольш цэлай магіле на каменнай пліце, абстаўленай меншымі камянямі, знаходзіўся шкілет нябожчыка, косткі свінні, чатырохвухая амфара. На разбуранай экскаватарам частцы могільніку былі сабраны дзесяткі абломкаў гаршкоў, каменныя i касцяныя вырабы i фігурная спражка ад паса.

Знаходка могільнікаў на Гродзеншчыне таксама, як i некаторыя знаходкі з Брэстчыны, сведчаць, што насельніцтва культуры шарападобных амфар пранікла i на крайні захад тэрыторыі сучаснай Беларусі, прыблізна да басейнаў Poci i Ясельды. На Зальвянцы, што цячэ на ўсход ад Poci, ужо не сустракаюцца сляды прышэльцаў, тут густа размешчаны рэшткі паселішчаў мясцовага насельніцтва нёманскай культуры, але далей на захад яны трапляюцца значна радзей. Мяжой уладанняў гэты* дзвюх груп плямёнаў стаў водападзел між Россю i Зальвянкай, a паляўнічыя сцежкі ў мясцовых лясах ператварыліся ў сцежкі вайны.

Аднак ужо ў пачатку II стагоддзя да н. э. «шарападобнікі» падпалі пад уплыў тубыльцаў i новых прышэльцаў з поўдня — плямёнаў культуры шнуравой керамікі — i змяшаліся з імі.

Палессе!..

У каго з вас пры вымаўленні гэтага слова не ўзнікаюць асацыяцыі з бясконцымі балотамі, камарамі, пясчанымі выспамі, мохам ля камлёў старых ялін. Шырокая Прыпяць цячэ між зялёных паплавоў на ўсход, да Дняпра, а злева i справа ад яе гіганцкімі коскамі i дужкамі рассыпалася безліч затокаў i старыц. Веснавой паводкай усе паплавы заліваюцца вадой, i тады рака нагадвае сабой мора, толькі дзесьці далека на пясчаных буграх ледзь прыкметна сінее лес. Сушэйшыя месцы з вёскамі, вёсачкамі на ix ператвараюцца тады ў сапраўдныя астравы, між якімі толькі адна сувязь — на чоўне.

Здаўна прывыклі думаць, што Палессе — гэта нейкая закінутая зямля, амаль зялёная пустыня, дзе толькі плодзяцца жабы, казуркі i дзікія звяры, а людзей там можна на пальцах пералічыць. Нават не так даўно некаторыя вучоныя безапеляцыйна заяўлялі, што ў старажытнасці Палессе ўвогуле было не заселена чалавекам.

Але калі тут пачаліся сапраўдныя археалагічныя даследаванні, то выявілася зусім іншае — гэты край яшчэ ў глыбокай старажытнасці быў заселены людзьмі, прытым даволі густа.

У чым жа найбольшую патрэбу меў першабытны чалавек? У дзічыне i рыбе. A ў лясах i балотах Палесся, у шматлікіх прыпяцкіх затоках i старыцах усяго гэтага было хоць адбаўляй. Таму i чалавеку тут хапала ежы. Амаль на кожным грудку ўздоўж Прыпяці сустракаюцца рэшткі неалітычных паселішчаў. Археолаг i тут знаходзіць абломкі гаршкоў, крамянёвыя вырабы, рэшткі агнішчаў...

Як мы ўжо казалі, заходнюю частку Палесся ў новым каменным веку засялялі плямёны нёманскай культуры. На ўсходнім Палессі жылі плямёны, роднасныя панямонскім. Іх помнікі ствараюць асобную, так званую днепраданецкую культуру. Такая назва яе паходзіць ад таго, што паселішчы гэтага народа займалі вялікую тэрыторыю ад сучаснай Міншчыны на поўначы i аж да Дняпроўскіх парогаў на поўдні, ад правабярэжных прытокаў Дняпра аж да басейна Дона.

У раннім неаліце, гэта значыць, у IV тысячагоддзі i першых стагоддзях III тысячагоддзя да н. э., між нёманскай i днепра-данецкай культурамі было шмат чаго агульнага. Але з сярэдзіны III тысячагоддзя да н. э. пачынаюць выразна праяўляцца i адрозненні. У той час тэрыторыя днепра-данецкай культуры значна скарацілася, бо паўднёвую яе частку ледзь не да сучасных межаў БССР занялі іншыя плямёны, якія прыйшлі з поўдня. Адчуваўся націск суседзяў i на ўсходніх граніцах культуры. У сваю чаргу на захад тэрыторыі сучаснай Беларусі прасочваюцца ўплывы культур лейкападобных кубкаў i шарападобных амфар. Такія акалічнасці i прывялі да таго, што ў матэрыяльнай культуры позненеалітычных плямёнаў заходняй i паўднёва-ўсходняй Беларусі ўзніклі адрозненні, якія асабліва назіраліся ў кераміцы.