Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Чаму ўзніклі такія адрозненні ў матэрыяльнай культуры ўсіх гэтых панямонскіх паселішчаў?

Справа ў тым, што ў раннім неаліце, у IV i пачатку III тысячагоддзя да н. э., ужывалася больш архаічная, слаба арнаментаваная кераміка з расліннымі дамешкамі ў гліняных сценках, a ў пазнейшы час, у ІІІ тысячагоддзі да н. э., гаршкі сталі добра загладжвацца, лепш абпальвацца i набылі характэрную лейкаватую форму венцаў. Прыкладна ў канцы гэтага тысячагоддзя распаўсюджваецца новы тып керамікі — з заштрыхоўкай на паверхні.

Не адразу ўдалося даведацца, чаму з цягам часу змянялася матэрыяльная культура мясцовага неалітычнага насельніцтва, толькі параўнанне керамікі i крамянёвых вырабаў з матэрыяламі суседніх раёнаў паказала, што змены наступілі ў значнай ступені дзякуючы ўплывам з паўднёвага захаду, з тэрыторый, якія былі заселены ў III тысячагоддзі плямёнамі лейкападобных кубкаў i шарападобных амфар.

Неалітычныя помнікі беларускага Панямоння ўтвараюць нёманскую археалагічную культуру. Плямёны гэтай культуры займалі таксама левабярэжжа верхняй Прыпяці, дзе даследавана вельмі цікавае паселішча ля вёскі Камень Пінскага раёна, землі паўночна-усходняй Польшчы (у межах сучаснай Беласточчыны) i паўднёвай Літвы.

У новым каменным веку значную частку заходняй Украіны i паўднёва-заходняй Беларусі займала культура лейкападобных кубкаў. Яе носьбіты праніклі таксама на тэрыторыі сучаснай Цэнтральнай Еўропы. Назву гэтую культура атрымала па найбольш распаўсюджанай форме посуду — пласкадонных кубках з верхам у выглядзе шырокай лейкі. Вядома, меліся i іншыя пасудзіны — міскі, збанкі, амфары, але найбольш характэрным быў лейкападобны кубак.

Керамічныя вырабы ляпіліся з добра вымешанай гліны i старанна абпальваліся. Мы прывыклі, што на тэрыторыі сучаснай Беларусі большасць неалітычнай керамікі была багата арнаментаваная, а вось жыхары паселішчаў гэтай культуры свае гаршкі ўпрыгожвалі надта сціпла. Элементамі ўзораў з'яўляліся розныя рыскі, адбіткі прамакутнага тонкага штампа i пальцаў.

Прылады працы вырабляліся не толькі з высакаякаснага крэменю, але i з pory i костак. Плямёны культуры лейкападобных кубкаў былі знаёмыя з металам, ужывалі медныя долаты, сякеры.

Мясцовыя жыхары займаліся земляробствам i жывёлагадоўляй. На гаршках археолагі знаходзяць адбіткі зярнят, на паселішчах — зерняцёркі, ямы з запасамі зерня, крамянёвыя спрацаваныя сярпы. Пад час раскопак натрапілася гліняная фігурка пары быкоў, запрэжаных у ярмо. Пра жывёлагадоўлю сведчаць i знаходкі шматлікіх костак свойскіх жывёл. Першае па колькасці месца ў статку займалі каровы высакарослай пароды. Апрача ix, разводзілі свіней, авечак i коз. Удзялялася вялікая ўвага развіццю земляробства i жывёлагадоўлі, распрацоўцы залежаў крэменю шахтавым спосабам, выплаўцы медзі. У той жа час у адрозненне ад сваіх суседзяў, плямёны лейкападобных кубкаў не надавалі асаблівай увагі аздобам, не клалі для памершых багатых падарункаў. Цікава тое, што на паселішчах сустракаюцца цудоўна апрацаваныя сколамі сякеры, але шліфоўкі маюцца толькі на лёзах, хоць, безумоўна, тубыльцы з поспехам маглі шліфаваць i ўсю прыладу. Такія сякеры нічым не ўступалі поўнасцю адшліфаваным экземплярам, але на выраб першых затрачвалася менш часу. Як бачым, носьбіты культуры лейкападобных кубкаў рацыянальна падыходзілі да жыцця.

На нашай тэрыторыі найбольш значныя помнікі гэтай культуры вядомы ля вёсак Цытылля Маларыцкага i Наскі Пружанскага раёнаў Брэсцкай вобласці. Рэшткі жыццядзейнасці «лейкападобнікаў» сустракаюцца i ў іншых мясцінах паўднёва-заходняй Беларусі.

У другой палове ІІІ тысячагоддзя да н. э. культура лейкападобных кубкаў спыніла сваё існаванне. На захадзе ў гэты час з'явіліся загадкавыя плямёны новай культуры — шарападобных амфар. Дзе яны ўпершыню жылі, як этнічна сфарміраваліся — цяжка сказаць, хоць ix помнікі навуцы вядомы ўжо болей за сотню гадоў. Асноўны свой наступ яны скіравалі на тэрыторыю плямёнаў культуры лейкападобных кубкаў. Гэта, як лічыць большасць археолагаў, i прывяло да заняпаду апошніх.

Беларускія археолагі аж да апошняга часу раскопвал! Неалітычныя паселішчы, дзе знаходзіліся ўжо звычныя абломкі вастрадонных пасудзін, крамянёвыя скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў... Па матэрыялах не заўважалася, каб асабліва прыкметна перамяшчалася насельніцтва. Людзі нараджаліся, палявалі на дзічыну, лавілі рыбу i паміралі, пакідаючы месца пад сонцам новым пакаленням. Плямёны ахоўвалі свае межы i не трывожылі чужыя. Тэрыторыя сучаснай Беларусі ўяўлялася яе далёкім тубыльцам зялёным лясным берагам, на поўдзень ад якога разліваўся акіян стэпаў i лесастэпаў i там жылі народы — спакойныя, калі зямля давала багата травы для жывёлы, жорсткія i ваяўнічыя, калі засушлівыя гады прымушалі здымацца з наседжаных родных мясцін.