Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Непраходныя лясы i балоты Палесся ды вострыя дзіды нашых продкаў спынялі нашэсці на землі сучаснай Беларусі. Вучоных толькі здзіўляла тое, што вельмі мала археалагічных помнікаў народа нёманскай культуры захавалася на крайнім захадзе нашай тэрыторыі.

Якая вялікая роля ў археалагічных адкрыццях іншы раз належыць краязнаўцам! Гэта ix дапытлівае вока часта першым заўважае дзе-небудзь на рачным беразе костку маманта, гліняны чарапок. I аказваецца, што там пад тоўшчай зямлі пахавана ўнікальная палеалітычная стаянка або рэшткі старажытнага горада.

Чэрвеньскім днём 1971 года мы атрымалі, напэўна, вельмі дзіўную для паштароў тэлеграму: «Знайшоў скапленне костак, пляцоўка вымашчана рэбрамі, абломкамі арнаментаваных пасудзін». Паведамленне было з Краснасельскага пасёлка Ваўкавыскага раёна ад мясцовага краязнаўца М. У. Верацілы.

I вось мы на месцы знаходак.

Больш за сотню тысяч гадоў таму назад ледавік прывалок сюды, на сучасны левы бераг ракі Рось, магутны крэйдавы адорвень. Такія цяпер распрацоўваюць для патрэб прамысловасці. Адорвень пакрыты невялікім пластом глебы i жвіру, таму крэйду перад здабычай «зачышчаюць» бульдозерам!. На падобным зачышчаным месцы за 2 км ад ракі i знайшоў Міхаіл Уладзіміравіч тое, пра што паведамляў у тзлеграме. Дарзчы, на гэтым адорвені знаходзяцца i вядомыя краснасельскія крэмнездабываючыя шахты.

Сярод белай, аж вачам балюча, крэйды — цемнава» тыя плямы: патрушчаныя ланцугамі бульдозера чарапкі гліняных пасудзін i косткі. Што гэта — магілы, зямлянкі?

Пачаліся раскопкі, якія i дазволілі зразумець характер адкрытага помніка. Перад намі былі рэшткі старажытнага могільніка з чатырма пахавальнымі ямамі. Тры з ix былі моцна пашкоджаны, а чацвёртая захавалася амаль поўнасцю.

Дзень пры дні мясцовыя школьнікі сталовымі нажамі i пэндзлямі расчышчалі пахаванні. Праца была нялёгкая. Лета выдалася гарачае. Да таго ж ямы былі па самыя берагі напоўненыя косткамі. Toe, што выявілася пасля расчысткі, пераўзышло ўсе нашыя спадзяванні. Магіла, якая захавалася некранутай, мела прамавугольную форму i памеры прыблізна 2X4 м. У ёй было каля дзесятка шкілетаў свойскіх жывёлін: быкоў, авечак, коней. Шкілеты ляжалі ўздоўж сценак, нагамі да цэнтра ямы. Як вядома, у крэйдзе добра захоўваюцца арганічныя рэчывы; таму ўсе шкілеты аказаліся цэлымі, хоць ты ix выстаўляй у заалагічным музеі.

Сярод костак грудной клеткі аднаго з быкоў удалося знайсці два масіўныя касцяныя наканечнікі — цэлілі ў сэрца, але адной стралы аказалася мала. Між шкілетаў стаялі чатыры пласкадонныя гаршкі, вылепленыя ўручную. Арнаменту на ix амаль не было, толькі пад самым брыжам i на шыйцы — плыткія адбіткі пальцаў i рыскі. Гаршкі пры раскопках даводзілася змацоўваць клеем i высушваць. Ля ўсходняга краю ямы ляжаў валун, на ім была сківіца быка. У магіле таксама ўдалося выявіць невялікія крамянёвыя адшчэпы i кавалачак бурштыну.

Усё быкі, авечкі, свінні, а дзе ж чалавек?

Некалькі абпаленых чалавечых костак пашчасціла знайсці ў суседняй магіле. Родзічы нябожчыка ў свой час паленаваліся выкапаць глыбейшую яму, таму бульдозер пакінуў нам толькі з дзесятак патрушчаных костак i пару гліняных чарапкоў, аздобленых адбіткамі тонкага прамавугольнага штампа. Ля краю пахавання — рэшткі каменнай выбрукоўкі.

Больш пашанцавала з трэцяй магілай. Яна была меншая, чым першыя дзве, i тут сярод костак ляжалі абломкі амфары. Хоць пасудзіна не ўяўляла сабой грэчаскай танкасценнай арыстакраткі з лебядзінай шыяй i завостраным донцам, аднак i наша знаходка мела сваю пэўную прыгажосць — пукатыя бакі падымаліся над плоскім донцам, крутыя плечыкі корпуса пераходзілі ў стромкую шыйку з невялікімі вушкамі на ёй. Пасудзіна была арнаментавана хвалістымі адбіткамі шнура.

Перад намі быў несумненны старадаўні могільнік. Але народу якой археалагічнай культуры ён належаў? Кераміка не мела ніякага падабенства да вядомых ранейшых знаходак. Не было на тэрыторыі Беларусі i аналогій такога пахавальнага абраду. У той жа час знаходкі з пасёлка Краснасельскага вельмі нагадвалі матэрыялы, знойдзеныя на тэрыторыі Польшчы i паўночна-заходняй Украіны. Прыйшлося ўзяцца за спецыяльную літаратуру, i ўсё стала зразумела: перад намі быў тыповы могільнік носьбітаў культуры шарападобных амфар, якая так названа па характэрнай форме посуду. I тады мы перасталі здзіўляцца, чаму тут, у гэтых пахаваннях, столькі шкілетаў свойскай жывёлы.

Тутэйшае насельніцтва займалася пераважна жывёлагадоўляй, ад чаго ў асноўным i залежала яго існаванне. Мабыць, свойскія жывёлы вельмі цаніліся, таму ix хавалі ў магілах людзей. Іншы раз у ямах адначасова трапляліся шкілеты чалавека i жывёл. Перад тым, як пахаваць нябожчыка, яго часам абпальвалі на вогнішчы або пасыпалі вохрай. Гэта павінна было дапамагчы нябожчыку «ўваскрэснуць на тым свеце».