Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Неман тут вельмі звілісты i падмывае бераг. У абрыве былі i заўважаны сляды старажытнага паселішча, а ў выкапаных шурфах — паўметровы культурны пласт.

У 1962 годзе на гэтым помніку, які ў археолагаў атрымаў умоўную назву «Лысая Гара», i была закладзена першая невялікая раскопка. Вывучэнне аб'екта працягвалася ў 1964 i 1965 гадах. Раскопкі выявілі сотні крамянёвых прылад працы, тысячы розных каменных адшчэпаў i абломкаў. Тут жа натрапіліся рэшткі каменных агнішчаў, скапленні вугалю i попелу, розных памераў ямы, якія хутчэй за ўсё былі гаспадарчымі.

Знойдзеныя на стаянцы чарапкі паходзілі ад гаршкоў двух тыпаў.

Меншую групускладалі абломкі вастрадонных ляпных пасудзін, у сценках якіх мелася шмат дамешкау нейкіх раслінных валаконцаў. Гаршкі мелі выпуклыя бакі i крыху завужаны верх, дыяметр якога па брыжу дасягаў 30 см i больш. Паверхні пасудзін яшчэ перад апалам загладжваліся шыроказубчастым штампам, ад чаго засталіся выразныя паралельныя рысы. Літаральна кожны гаршчок пад самым брыжам быў аздоблены шэрагам глыбокіх круглых копачак. Арнаментацыя ж сценак была сціплая — розныя паглыбленні, адбіткі грабянца, пракрэсленыя рысы. Значныя паверхні былі без арнаменту, а некаторыя гаршкі зусім не мелі ўпрыгожванняў.

Значна часцей на паселішчы «Лысая Гара» сустракаліся абломкі пасудзін іншага вырабу i арнаментацыі. Гэта былі гаршкі таксама вастрадонныя, але ў верхняй частцы яны мелі завужаную шыйку i расшыраны ў выглядзе лейкі брыж. У сценках прасочваюцца дамешкі пяску, раслінных рэшткаў i жарствы. У некаторых чарапках маецца толькі жарства.

Усе пасудзіны добра абпалены, моцныя, паверхні ix загладжаныя. Праўда, знойдзена i пэўная колькасць чарапкоў з заштрыхоўкай.

Такія гаршкі гусцей пакрываліся арнаментам. Гэта былі рады адбіткаў, пракрэсленых рысак, зробленых канцамі розных палачак. Пад брыжамі меліся глыбокія наколкі, ад якіх на супрацьлеглых паверхнях узнікалі ланцужкі бугаркоў.

У адным месцы раскопкі натрапілася цэлае скапленне падобных між сабою чарапкоў. Было такое ўражанне, што ўсе яны ад адной пасудзіны. Сталі ix склейваць i атрымаўся ладны гаршчок, упрыгожаны пракрэсленай сетачкай.

У раскопках на гэтым помніку разам з фрагментамі керамікі былі знойдзены разнастайныя крамянёвыя вырабы: скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў, ножападобныя пласткі i іншыя рэчы. Сярод ix выдзяляліся мікраліты ў выглядзе трапецый, выцягнутых трохвугольнікаў i нажы з выгнутымі лёзамі, трохвугольныя наканечнікі стрэлаў з роўнай i ўвагнутай падставай. Немалую колькасць сярод знаходак складалі крамянёвыя сякеры.

Падобныя знаходкі былі выяўлены i пад час раскопкі іншых неалітычных паселішчаў у басейне Немана. Пры вусці Сэрвачы, там, дзе стаіць невялікая пакінутая электрастанцыя, на поплаве знаходзіцца каля паўдзесятка выспаў. I на кожнай з ix у неаліце было размешчана паселішча. Два з ix — «Трахімавы Кусты» i «Бабінка» — даследаваны i раскаманы. Цікава, што на тутэйшай зямлі найбольш пашырана кераміка першага тыпу, гэта значыць абломкі гаршкоў з дамешкамі ў сценках раслінных рэшткаў. Ix суправаджалі i архаічныя формы крамянёвых вырабаў.

Яшчэ адна вялікая група такіх жа старажытных помнікаў маецца на Шчары між вёскамі Добры Бор i Падгорная Баранавіцкага раёна.

Сярод неалітычных паселішчаў для дзтальнага вывучэння было выбрана адно, на грудку, пад назван «Гарадок», i раскапана амаль поўнасцю.

Тут было ўскрыта каля тысячы квадратных метраў культурнага пласта. Пры гэтым натрапіліся дзве поўзямлянкі i некалькі гаспадарчых ям. Сабраны былі шматлікія матэрыялы, вельмі блізкія па характару да знаходак на ўжо названых намі помніках. Але ў адрозненне ад «Бабінкі» i «Трахімавых Кустоў» на «Гарадку» амаль выклгачна трапляліся абломкі добра аблаленых гаршкоў з лейкаватымі венцамі.

Сярод крамянёвых прылад працы не было такіх архаічных вырабаў, як мікраліты, затое часта сустракаліся сярпастыя нажы, сякеры з акуратнай апрацоўкай i шліфаваным лязом.

Але бадай-што самым значным неалітычным помнікам у Панямонні з'яўляецца стаянка ля вёскі Русакова Слонімскага раёна, адкрытая мясцовым краязнаўцам В. Р. Супруном. Праўда, рэшткаў жытлаў, тут нам не трапілася, але ў культурным пласце захавалася некалькі агнішчаў, складзеных з перапаленых камянёў. А паміж камянямі — вугольчыкі i попел, перамешаныя з зямлёй, навокал — кавалкі гліняных гаршкоў i прылады працы.

Жыхарамі стаянкі ўжываліся пасудзіны i гладкасценныя i ca слядамі загладжвання зубчастым штампам, карацей кажучы, як i на іншых вядомых паселішчах. Але ля Русакова надзвычай багата прадстаўлены іншы тып керамічных вырабаў — танкасцекных, добра абпаленых вастрадонных гаршкоў з высокімі лейкаватымі венцамі. Паверхня гаршкоў яшчэ перад апалам старанна загладжвалася канцом пучка травы, ад чаго ўзнікала выразная падгарызантальная заштрыхоўка. Сярод арнаментаў, якімі былі аздоблены верхнія часткі пасудзін, звяртаюць на сябе наибольшую ўвагу розныя кампазіцыі з адбіткаў тарцом вузкай чатырохвугольнай лапаткі.