Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Распрацаваўшы адзін пласт, браліся за другі. I тут узнікалі такія ж падбоі i ўзмацняльныя выступы, а сама шахта рабілася як бы двухпавярховая. Часам выкопвалі яшчэ i трэці паверх.

Блізка размешчаныя між сабою выпрацоўкі злучаліся вузкімі ходамі — штрэкамі. Часам у вялікіх i складаных шахтах меліся невялікія адтуліны, якія вялі ў суседнія выпрацоўкі. Некаторыя з ix маглі з'яўляцца вентыляцыйнымі вокнамі. Між шахтамі часам сустракаюцца i пустыя даволі вялікія камеры з адным або некалькімі ходамі. Гэта былі памяшканні, у якіх людзі адпачывалі або хаваліся ў непагадзь. У такіх камерах захаваліся рэшткі вогнішчаў, ля якіх грэліся шахцёры. I наогул, сляды вогнішчаў сустракаюцца i ў іншых месцах шахт. Нярэдкія знаходкі вугалёў ад лучын, якімі асвятляліся цёмныя куткі выпрацовак.

Форма шахт заўсёды залежала ад размяшчэння крамянёвых залежаў. Там, дзе канкрэцыі знаходзіліся ў гарызантальных або крыху нахіленых пластах, шахты былі круглыя i размяркоўваліся на плошчы больш-менш раўнамерна. Калі ж крэмень залягаў ланцужком, то такім жа чынам выцягваліся i выпрацоўкі. На некаторых участках адорвеня, дзе пласты былі вертыкальныя, шахты мелі форму шчылін, часам злучаных між сабой.

Перш чым даследаваць шахты, трэба было ix ачысціць ад крэйдавай крошкі i бітага крэменю. Асабліва ix многа было ў вусцях ствалоў, дзе крэйда, змешаная з пяском, літаральна цэментавалася. Даводзілася ламамі i кіркамі дзяўбці гэтую надзвычай цвёрдую масу. Пуста было толькі пад скляпеннямі гарызантальных участкаў, Але глыбей справа ішла лелей. Гут знаходзілася больш рыхлае запаўненне, i яго можна было выбіраць звычайнымі шуфлямі.

...Вось выбрана ўся крошка, сценкі i дно асцярожна падмецены пэндзлем, i археолаг з хваляваннем азіраецца. З глыбінь выпрацоўкі на яго быццам дыхае холад тысячагоддзяў. Здаецца, што нядаўна старажытны шахцёр скончыў сваю мазольную працу i вылез наверх адпачыць — так добра захаваліся шахты i такімі здзіўляюча свежымі выглядаюць тут сляды дзейнасці чалавечых рук. Літаральна ўсе сценкі выпрацовак пакрыты рознымі драпінамі, якія засталіся ад капальных інструментаў. Пры ўваходах у падбоі i штрэкі i ў іншых вузкіх месцах участкі крэйды зашмальцаваныя вопраткай шахцёраў: тут яны, згінаючыся, прабіраліся па ходах, цягнучы за сабой выкапаную пароду або цяжкія кавалкі крэменю. На дне шахт сляды інструментаў невыразныя, затаптаныя нагамі ледзь не пяць тысяч гадоў таму назад...

Сценкі расчышчанай археолагамі шахты хутка пачынаюць сохнуць i трэскацца. Кавалкі крэйды асыпаюцца. Дождж канчаткова змывае сляды тысячагоддзяў. Калі шахту не засыпаць зноў або не закрыць векам, то яна за нейкі месяц разбурыцца i ператворыцца ў бясформенную яму. Чаму ж тады выпрацоўкі ў такім выдатным стане захаваліся аж да нашых дзён i прамінуўшыя доўгія стагоддзі ix амаль не кранулі? Таму, што ix самі шахцёры запаўнялі крэйдавай крошкай адразу пасля таго, як закончвалася здабыванне крэменю. Вядома, рабілі яны гэта не дзеля таго, каб даць магчымасць палюбавацца справай сваіх здольных рук,— свайму будучаму далёкаму нашчадку. Краменездабытчыкі, выкопваючы новую шахту, каб не завальваць паверхню адорвеня, прагледжаную пароду ссыпалі ў суседнюю кінутую выпрацоўку. У саміх шахтах таксама спачатку выбіраліся ніжнія падбоі, а затым людзі пераходзілі да працы ў верхніх raрызонтах, а крошку ссыпалі ўніз.

Пры вывучэнні шахт удалося заўважыць, што ў ix запаўненнях часам меліся круглыя пустзчы, выцягнутыя ў напрамку да вусцяў ствалоў. Гэта сляды камлёў дрэў з коратка абсечанымі сукамі. Людзі ўлазілі ў выпрацоўкі i вылазілі з ix. Часам для такой мэты рабілі нават нешта накшталт лесвіцы, утыкаючы тоўстыя палкі супрацьлеглымі канцамі ў сценкі выпрацоўкі. Мяркуецца, што крэйдавую пароду i крэмень выцягвалі на паверхню ў скураных мяшках. У шахтах сустракаюцца тоўстыя касцяныя іголкі для сшывання i ремонту мяшкоў. А аднойчы быў знойдзены i кавалак вяроўкі.

У некаторых выпрацоўках натрапіліся гарняцкія інструменты. Гэта найчасцей былі аленевыя рогі, апрацаваныя ў форме кайла. Даўжэйшы адростак служыў рукаяткай, карацейшы i завостраны — рабочай часткай. Сустракаліся i больш складаныя прылады — свідраваныя кіркі, якія насаджваліся на драўляныя рукаяткі. Сярод ix быў знойдзены незакончаны экземпляр, на якім з абедзвюх плашчынь выдзеўбаны копачкі, але самую адтуліну чамусьці не паспелі зрабіць.

Кіркамі можна было капаць толькі ў больш прасторнейшых месцах. У вузкіх падбоях i штрэках размахнуцца не было дзе, таму тут прымяняліся вострыя кавалкі рагоў, якія заганялі ў пароду масіўнымі рагавымі ўдарнікамі — даўбешкамі.