Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

ІІІ тысячагоддзе да н. э.

У далінах Ніла, Тыгра i Еўфрата ўзнікаюць рабаўладальніцкія дзяржавы, нараджаецца пісьменнасць, будуюцца вядомыя на ўвесь свет піраміды Егіпта i палацы Месапатаміі. У гэты час быў напісаны першы вядомы эпічны твор чалавецтва — паэма пра Гільгамеша. У пісцовых школах Вавілона вывучаліся матэматыка, астраномія, хімія...

А што ж у той час было на тэрыторыі сучаснай Беларусі, пакрытай непраходнымі лясамі i балотамі, дзе на берагах азёр i рэк туліліся буданы тубыльцаў? Няўжо ўсё было такім безнадзейна дзікім i адсталым у параўнанні з маладымі бліскучымі цывілізацыямі Блізкага Усходу i Егіпта?

Не, нашы далёкія продкі таксама маглі тым-сім пахваліцца.

Шахцёр — прафесія ў рэспубліцы новая, стала звычайнай толькі ў апошнія гады з адкрыццём саляных радовішчаў. Але аказваецца, гарняцкая справа мае ў нас даўнюю, хоць i забытую за працяглы час, традыцыю, бо яшчэ ў каменным веку на тэрыторыі Беларусі існавалі шахты! Так, не здзіўляйцеся, сапраўдныя шахты!

Больш як 200 000 гадоў таму назад магутны ледавік вырваў з марскога дна i прысунуў на Гродзеншчыну адорвені крэйды. Ледавік растаў, а крэйда засталася ляжаць велізарнымі глыбамі, засыпанымі пяском ды жвірам. Адзін з такіх адорвеняў, трэснуты на кавалкі, залягае цяпер у ваколіцах пасёлка Краснасельскага, што на правым беразе ракі Poci ў Ваўкавыскім раёне. Кавалкі гэтыя немалыя, найбольшы з ix дасягае каля двух кіламетраў у даўжыню i некалькі дзесяткаў метраў у таўшчыню. Зверху крэйду пакрывае глеба i тонкія адклады пяску. Месцамі парода выходзіць на самую паверхню зямлі.

Жыхары навакольных вёсак здаўна капалі крэйду для сваіх гіатрэб — найчасцей, каб пабяліць печ або хату. Затым тут узнікла маленькае прадпрыемства, якое з цягам часу ператварылася ў буйны цэментны завод. Пачалася інтэнсіўная распрацоўка, i цяпер замест некаторых кавалкаў адорвеня сінеюць сапраўдныя азёры на дне глыбокіх кар'ераў.

У дваццатых гадах бягучага стагоддзя на тады яшчэ малых кар'ерах пабываў геолаг Б. Рыдзеўскі. Мясцовыя сяляне паказалі яму аленевыя рогі, знойдзеныя ў час працы, i сказалі, што ў тоўшчы крэйды сустракаюцца нейкія як бы пячоры... Геолаг агледзеў гэтыя месцы, а затым пра ўсё паведаміў археолагу З. Шміту. Вучоны не стаў доўга чакаць i хутка быў у Красным Сяле. Як жа ён здзівіўся, калі ўбачыў перад сабой рэшткі шахтаў першабытнага чалавека!

Так пачалося адкрыццё, лёс якога доўгі час быў няўдалы. Неўзабаве Шміт памёр, пакінуўшы свае ненадрукаваныя рукапісы пра папярэдняе знаёмства са старажытнымі распрацоўкамі, a ў тагачасным перыядычным друку з'явілася ўсяго кекалькі кароткіх паведамленняў.

Толькі пры Савецкай уладзе пачалося шырокае вывучэнне гэтага цікавейшага помніка археолагамі. I асаблівая заслуга ў гэтым належыць нястомнаму даследчыку старажытнасці Н. М. Гурынай.

Што ж уяўлягаць сабой гэтыя шахты?

Як мы ўжо адзначалі, найбольш прыдатны для вырабу прылад працы крэмень знаходзіцца ў крэйдзе. Тут ён «мокры», гэ'та значыць, утрымлівае вільгаць I лёгка паддаецца апрацоўцы. У адорвенях каля пасёлка Краснасельскага крэменю многа, дзе ён залягае цэлымі пластаMi, радзей россыпамі. Пласты гарызантальныя, а часам яны залягаюць вертыкальна. Гэта залежыць ад таго, як «паклаў» ледавік розныя часткі адорвеня. Увогуле, у бліжэйшым наваколлі i на паворхні крэменю колькі хочаш.

Тут ён патрэсканы, сухі i непрыдатны для апрацоўкі. Нашы далёкія продкі ведалі пра ўсё гэта i даставалі патрэбны сабе матэрыял з зямной глыбіні.

Спачатку распрацоўка вялася адкрытым спосабам — раскопваўся верхні пласт крэйды i даставаўся крэмень, У такіх месцах сустракаюцца пласты раструшчанай пароды i мноства кавалкаў бітага крэменю. Калі значныя часткі паверхні былі перапрацаваны, людзі ў неаліце перайшлі да больш дасканалага спосабу—шахтавага.

Для гэтага выкопваліся вертыкальныя ямы, якія часам дасягалі глыбіні 6 м. Дыяметр ix быў у сярэднім 1,5-2 м. Дакапаўшыся да першага краменяноснага пласта, працу не спынялі. Распрацоўку звычайна працягвалі ўглыб, стараючыся даставаць ніжэйшыя пласты пароды. Іншы раз гэта не ўдавалася зрабіць, тады на дне шахты заставаліся вузкія да 80 см шырынёй паглыбленні пошукавага характару.

Знойдзеныя пласты пачыналі распрацоўвацца па ходу залягання сістэмай падбояў, якія мелі форму ніш шырынёй 60-70 см i былі не асабліва доўгія, бо інакш ix мяккае крэйдавае скляпенне магло б абваліцца. Каб пазбегнуць абвалу, між падбоямі пакідаліся выступы пароды — у плане такія шахты, з некалькімі падбоямі, выглядаюць як нейкія амёбы з кароткімі i тоўстымі шчупальцамі.