Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Вучоныя мяркуюць, што i ў іншых мясцінах Беларусі ёсць нязнойдзеныя старажытныя шахты, бо крамянёвых залежаў на яо тэрыторыі багата. Перспектыўнымі на такія помнікі з'яўляюцца ваколіцы Гродна, Лідскі i Навагрудскі раёны. Дарэчы, непадалёку ад пасёлка Краснасельскага, ля вёскі Карпаўцы, нядаўна была знойдзена яшчэ адна трупа краменездабываючых шахт з новага каменнага веку.

Як упаміналася вышэй, у раёнах, багатых на крэмень, знаходзяцца майстэрні па вырабу прылад працы. Найбольш значныя такія помнікі вядомы ў ваколіцах пасёлка Краснасельекага, ля вёскі Даржы Лідскага раена i ля вёскі Пескі Мастоўскага раёна, на поўнач ад Гродна, а таксама ў ваколіцах Крамянца на рацэ Іллі ў Лагойскім раёне. Звычайна ў вялікіх майстэрнях, якія гірацавалі на базе недалёкіх крэйдавых запасаў крэменю, вырабляліся нарыхтоўкі прылад. Затым яны распаўсюджваліся па блізкіх i далёкіх паселішчах, дзе ix канчаткова дапрацоўвалі па густу мясцовых жыхароў. У адных майстэрнях вырабляліся пераважна нарыхтоўкі сякер i цяслаў, у другіх — розных адшчэпаў i ножападобных пласткоў. Такая спецыялізацыя тлумачыцца рознай якасцю крамянёвай сыравіны.

Пры вырабе прылад працы старажытны чалавек карыстаўся разнастайнымі прыёмамі i спосабамі апрацоўкі крэменю. Найбольш раннім з ix — абіўкай — ён авалодаў яшчэ ў самым пачатку сваёй гісторыі, у палеаліце. Такім спосабам з буйных крамянёвых канкрэцый або з ix кавалкаў атрымліваліся масіўныя прылады працы, у прыватнасці палеалітычныя ручныя секачы. Таксама i ў неаліце вырабу кожнай сякеры, цяслы або долата папярэднічала першапачатковая абіўка кавалка крэменю. Гэта аперацыя праводзілася з дапамогай адбойнікаў, для якіх найбольш падыходзілі каменныя галькі выцягнутай формы. На супрацьлеглых канцах такіх прылад добра прыкметны зношаныя паверхні са слядамі шматлікіх удараў.

Калі нарыхтоўцы хацелі надаць больш дасканалую форму, то прымянялі ўдарны рэтуш, які наносіўся лёгкімі ўдарамі адбойніка па краях вырабу. Гэтым звычайна i заканчвалася апрацоўка буйных прылад. Сякеры, апрацаваныя такім чынам, можна было шліфаваць.

Амаль усе меншыя прылады, як нажы, скрабалкі i г. д., вырабляліся з адшчэпаў i пласткоў, якія адколваліся ад так званых нуклеусаў — адпаведным чынам падрыхтаваных крамянёвых канкрэцый. Для гэтага браўся кавалак крэменю i ў ім бакавым ударам збівалася вяршыня. Так утваралася своеасаблівая пляцоўка. Пры моцным націску спецыяльнага прыстасавання — драўлянага або касцянога стрыжня з крамянёвым наканечнікам — з краёў пляцоўкі адколваліся тонкія i здзіўляюча падобныя на нож пласткі i адшчэпы.

Адшчэп або пласток — гэта яшчэ не прылады для ўжытку. Іх трэба было адпаведным чынам апрацаваць. Доўгай i тонкай крамянёвай прыладай — рэтушорам з краёў ix адколваліся тонкія лусачкі, гэта значыць, наносіўся так званы рэтуш. Бакі вырабаў набывалі выгляд пілачак, якія добра рэзалі.

Найбольш распаўсюджаныя знаходкі на стаянках каменнага веку, асабліва неалітычных — рэжучыя прылады. Гэта звычайна былі доўгія ножападобныя пласткі або нават адшчэпы з плоскім завастраючым рэтушам па краях. У познім неаліце з'явіліся сапраўдныя крамянёвыя нажы розных формаў — з завостранымі канцамі, выгнутым! лёзамі, а таксама i сапраўдныя кінжалы. Некалькі добра апрацаваных кінжалаў лістападобнай формы было знойдзена на стаянцы Асавец у Бешанковіцкім раёне. Тут жа натрапілася i касцяная рукаятка да аднаго з ix. На канцы рукаяткі была выразана галоўка, а таксама прасвідраваны адтуліны для замацавання шнура, якім кінжал прывязваўся да пояса.

Адшчэпы або абломкі ножападобных пласткоў, у якіх край закругляўся i апрацоўваўся стромкім рэтушам, служылі скрабалкамі. Такая прылада з'яўлялася універсальнай, ёй можна было чысціць рыбу, здзіраць мяздру са скуры, рэзаць скуру жывёл i кару дрэў, апрацоўваць унутраныя часткі драўляных лыжак i місак.

Завостраныя i рэтушаваныя пласткі i адшчэпы служылі праколкамі. Імі рабіліся невялікія адтуліны ў скуры або кары. Адпаведным чынам апрацаваныя еупрацьлеглым рэтушам востраканечнікі былі пракруткамі, якімі свідраваліся розныя тонкія адтуліны ў костках, дрэве, ракавінах, гліняных гаршках i нават у каменнях.

Сярод крамянёвых прылад працы адносна невялікую групу складалі разцы, якія пераважна прымяняліся для апрацоўкі костак. I па сваёй форме, i па спосабу прымянення крамянёвыя разцы здзіўляюча падобны на сучасныя разцы, з той толькі розніцай, што апошнія прыводзяцца ў дзеянне не рукамі, a спецыяльнымі станкамі,