Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

З муфтамі прымяняліся таксама цяслы i долаты. Матыкі ж для апрацоўкі зямлі, якія мелі свідравальныя адтуліны, насаджваліся на рукаяткі.

Ужо на палеалітычных стаянках сустракаюцца касцяныя прылады працы. Гэта былі розныя біячкі — доўбенькі, наканечнікі дзідаў, кінжалы, землекапалкі, якімі выкопеаліся спажыўныя карані i клубні раслін, а таксама рыхтаваліся лавецкія ямы.

У мезаліце з'явіліся касцяныя i рагавыя сякеры з адтулінамі для рукаятак, цяслы, наканечнікі стрэлаў i іншыя прылады з гэтых матэрыялаў.

Даследчык неалітычных паселішчаў паўднёвай часткі Беларусі можа падумаць, што прылады працы i зброя ў той час вырабляліся толькі выключна з каменю. Але гэта далёка не так, проста тут у пясчанай глебе за вельмі працяглы час не захаваліся вырабы з іншых матэрыялаў. Раскопкі на тарфяніках Беларускага Паазер'я даюць нам мноства сведчанняў, што камень у неаліце шмат калі замяняўся косткай i рогам. Тут знойдзены рагавыя сякеры, долаты, цяслы, касцяныя праколкі, шылы, гарпуны, наканечнікі стрэлаў i мноства іншых вырабаў. Няма толькі касцяных разцоў i нажоў, бо крэмень з яго падатнасцю рэтушаванню i з асаблівай цвёрдасцю тут быў незаменны.

Цяжка было ссекчы дрэва рагавой сякерай, для гэтага лепш служыла каменная прылада, а вось калі трэба было рассекчы мяса на кавалкі,— тут ужо i з рагавой можна было даць рады.

Калі ўзнікала неабходнасць зрабіць якую-небудзь прыладу з рога, ён спачатку падзяляўся на асобныя кавалкі — нарыхтоўкі. Для гэтага матэрыял надсякаўся каменнай сякерай або надразаўся крамянёвым нажом i разломваўся. Затым разламаныя часткі зачэсваліся i зашліфоўваліся на каменных плітах, чым надавалася нарыхтоўкам патрэбная форма.

Свідраванне адбывалася падобным спосабам, як i пры вырабе каменных сякер i матык.

Наканечнікі стрэлаў i невялікія гарпуны вырабляліся з расшчапаных уздоўж сценак тоўстых трубчастых костак. Такія нарыхтоўкі затым абстругваліся нажамі i загладжваліся. Для праколак i іголак выкарыстоўваліся тонкія рэбры дробных звяроў і, увогуле, драбнейшыя косткі. З шырокіх рэбраў іншы раз вырабляліся масіўныя кінжалы, але часцей для гэтай мэты выкарыстоўваліся адросткі спінных пазванкоў зубра або тура.

Найбольш дробныя рэчы, як малыя рыбацкія кручкі або некаторая аздоба, выразаліся з касцяных пласцінак. З тазавых костак рабіліся лыжкі. А вось відэльцаў не знойдзена, бо яны ў Еўропе з'явіліся значна пазней, i да вядомых крыжовых паходаў нават каралі елі мяса рукамі.

Косткі i асабліва рогі значна цвярдзейшыя за дрэва, i таму яны цяжка паддаваліся апрацоўцы каменнай прыладай. Іх нават жалеза бярэ з цяжкасцю i хутка ад ix тупіцца. Дасканалая ж апрацоўка знаходак з гэтых матзрыялаў без сумнення сведчыць аб тым, што косткі i рогі папярэдне распарваліся. Пры высокай тэмпературы яны легка рэжуцца, а астываючы, набываюць ранейшую цвёрдасць.

Рагавыя i касцяныя вырабы ў адных мясцінах былі больш распаўсюджаны, у другіх менш. На Прыдняпроўі, у басейне Немана i Прыпяці, дзе сустракаецца мноства крэменю, не было патрэбы шырока ўжываць рог i косткі. Затое ж на бедным на крэмень Паазер'і гэтыя рэчывы былі асноўным матэрыялам для вырабу прылад працы i зброі. Тут у некалькі разоў менш сустракаецца каменных рэчаў, чым на ўсёй астатняй частцы нашай тэрыторыі.

Найстаражытнейшы чалавек мог пераплысці раку, трымаючыся за бервяно, Некалькі звязаных бярвенняў утваралі плыт. Маюцца бясспрэчныя сведчанні, што ў новым каменным веку на тэрыторыі Беларусі вырабляліся i лодкі. Ладны кавалак адной з ix быў знойдзекы на неалітычнай стаянцы каля вёскі Зацэнне Лагойскага раёна. Цяпер ён захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі БССР.

Пры асушэнні Крывінскага тарфяніка побач ca старажытным паселішчам Асавец была знойдзена нават цэлая неалітычная лодка. Пры раскопках стаянак сустракаюцца i кавалкі драўляных вёсел. Лодкі выдзяўбаліся з аднаго тоўстага — найчасцей ліпавага — камля каменнымі цясламі. Як сведчаць этнаграфічныя даныя, асяродак дрэва папярэдне выпальваўся, што паскарала марудную i нялёгкую працу...

Лодку спачатку выкарыстоўвалі пераважна для рыбацтва. Лавіць рыбу можна вудай i з берага, але гэта амаль што дзіцячая забава, бо буйная здабыча ля берага бярэцца рэдка. Іншая справа на глыбіні, дзе плаваюць пудовыя самы ды вялікія шчупакі... Тут без лодкі не абысціся. Цяжка без яе i пры лоўлі сеткай.

Лодка ў тую даўнюю пару, асабліва пры бездарожжы, была i важным сродкам транспарту. На ей плавалі ў суседнія паселішчы i нават у больш аддаленыя мясцовасці. Чалавеку на лодцы менш пагражала небяспека — дзікі звер або воін з варожага племені...