Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

На многіх ціхаакіянскіх астравах ужываўся так званы «агнявы плуг». Грэба было церці канцом прутка, нахіленага пад вуглом у 30-35° у пазе, выразаным на дошцы. Пад час трэння ў канцы паза ўтвараліся апілкі, затым тут успыхвалі іскры i нарэшце гарэў агонь. Яшчэ радзей ужывалася «агнявая помпа». Яна складалася з цыліндра i шчыльна дастасаванага да яго поршня. Пры гэтым спосабе выкарыстоўвалася з'ява награвання паветра пры моцным сцісканні. A загараўся трут, які ўмацоўваўся на канцы поршня.

У Старажытнай Грэцыі i Рыме ўмелі запальваць агонь i ад сонечных зайчыкаў, канцэнтругачы ix двухвыпуклай лінзай або ўвагнутым люстэркам. Ёсць сведчанне, што Архімед спаліў рымскі флот у затоцы пад Сіракузамі, накіраваўшы на драўляныя караблі ворага «зайчыкі» ад начышчаных да бляску медных шчытоў грэчаскіх воінаў.

З выкаходствам жалеза ўсе прыстасаванні для здабывання агню трэннем пачалі выцясняцца металічным крэсівам, ударамі якога аб крэмень высякаліся іскры. Гэты спосаб дзе-нідзе, нягледзячы на распаўсюджанне ў XIX стагоддзі запалак, праіснаваў ажно да самага апошняга часу.

У старажытную эпоху, калі жалеза яшчэ не ўмелі выплаўляць, некаторыя першабытныя плямёны ўжывалі ў якасці крэсіва знойдзеныя кавалкі сернага калчадану. Напрыклад, высякалі агонь індзейцы, некаторыя эскімоскія плямёны, туземцы Вогненнай Зямлі. Знойдзены сведчанні здабывання агню з дапамогай сернага калчадану i ў некаторых пячорных жытлах палеалітычнага чалавека.

Еўрапейскія падарожнікі здзіўляліся, як хутка амерыканскія або аўстралійскія абарыгены маглі распаліць вогнішча з дапамогай такіх, здавалася б, прымітыўных драўляных прыстасаванняў.

Археолаг не можа ўявіць сабе рэшткаў паселішча каменнага веку без знаходак крамянёвых вырабаў — сякер, нажоў, скрабалак i інш. Часам ix набіраецца мноства, сотні экземпляраў, не лічачы ўжо розных папсаваных рэчаў, абломкаў, неапрацаваных адшчэпаў i пласткоў. Як ужо нам вядома, у каменным веку большасць прылад працы выраблялася з камянёў.

Праўда, не кожны камень надаваўся для гэтай справы. Крышталічныя пароды былі прыдатныя толькі для сякер i цяслаў. А вось з крэменю можна было змайстраваць амаль любую прыладу.

Крэмень — асадкавая горная парода, назва яго паходзіць з грэчаскай мовы. У беларускіх народных гаворках кавалкі крэменю называюць па-рознаму — «скалкі» ў паўночнай Міншчыне, «гегі» — на Панямонні, у некаторых іншых месцах — «грамушкі» i інш.

Крэмень пераважна ўтвараецца ў выніку асядання краМенязёму з марской вады на дне вадаёмаў або ў трэшчынах i порах горных парод — вапнякоў, даламітаў, радзей глін i пясчанікаў. Ен залягае ў выглядзе лінзаў, пластоў або канкрэцый самых розных формаў i памераў ад некалькіх міліметраў да паўметра i больш.

У Беларусі самыя багатыя запасы крэменю знаходзяцца ў крэйдавых адорвенях, дзе ён, як правіла, залягае цэлымі пластамі. Шмат галечных крамянёў маецца i ў бліжэйшых ад адорвеняў адкладах пяску i жвіру. Такія краменяносныя раёны займаюць заходнюю i паўднёва-ўсходнюю часткі нашай рэспублікі. Крэмень з Гродзеншчыны светла-шэры, нават блакітнаваты з няроўна афарбаванымі палосамі. На Пасожжы ён шэры ў белыя дробныя кропачкі. У Паазер'і свайго крэменю мала, тут на стаянках сустракаецца матэрыял, прывезены з розных куткоў Беларуси тут жа i фіялетавы валдайскі крэмень.

Колер крэменю мае немалое значэнне ў археалогіі. Паглядзеўшы на прылады працы з якога-небудзь паселішча, даследчык можа сказаць, з якімі тэрыторыямі вёўся абмен у мясцовых плямёнаў, або адкуль яны сюды перасяліліся.

Крэмень — амаль адзіная горная парода на Беларусі, якая пры разбіванні дае вострыя рэжучыя грані, да таго ж ён вельмі моцны i цвёрды — да нядаўняга часу ім рэзалі нават шкло. Такія карысныя якасці крэменю заўважылі яшчэ ў самай сівой старажытнасці, i з таго часу на працягу соцень тысяч гадоў крэмень быў незаменным матэрыялам для вырабу прылад працы. Пры адсутнасці запасаў, дзе-нідзе яго спрабавалі замяняць пародамі падобных фізічных якасцей — сланцам, халцэдонам, яшмай. Але ва ўсіх выпадках крэмень быў па-за канкурэнцыяй, I толькі ў раннім жалезным веку яго выцесніў метал.

Прайшло ўжо больш як мільён гадоў, калі чалавек навучыўся ўжываць вострыя крамянёвыя абломкі для выкопвання ядомых каранёў, забівання дробнай дзічыны, абароны ад ворага. З цягам часу ён налаўчыўся вырабляць больш складаныя прылады працы i да канца палеаліту быў распрацаваны амаль увесь набор крамянёвых вырабаў — скрабалак, разцоў, нажоў, праколак, пракрутак, наканечнікаў стрэл, дзідаў i дроцікаў.