Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

З'явіліся пастановы, якія абмяжоўвалі правы «дэзунітаў»: у 1673 г. - пазбаўленне права ўваходзіць у шляхецкі стан, у 1676 г. - пазбаўленне прывілеяў праваслаўных брацтваў і забарона жыхарам праваслаўнага веравызнання выязджаць за мяжу, у 1699 г. праваслаўныя страцілі права займаць выбарныя магістрацкія пасады. Мясцовыя ўлады ставіліся да праваслаўных часам з адкрытай варожасцю, шмат дзе сілай адбіралі ў іх храмы, праваслаўных святароў пазбаўлялі парафіяў, а вернікаў гвалтам перахрышчвалі. Поруч з каталіцтвам шпарка крочыла паланізацыя, поспехі якой заканадаўча замацавала пастанова сойма 1697 г., якая надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім.

Вайна быццам перайначыла ўсю Беларусь. Край добра развітай гаспадаркі, рамеснай вытворчасці, далёка вядомы вырабамі сваіх майстроў, зусім запусцеў і стаў непрыкметнай ускраінай. Сотні кавалёў, кафляроў, разбяроў, тысячы іншых рамеснікаў, гвалтам адарваных ад сваей зямлі, працавалі цяпер у Маскоўшчыне. У адной толькі Збройнай палаце Крамля ў 1660 г. было 68 высокакваліфікаваных майстроў «сярэбранага і броннага і ствольнага і замочнага вінтавальных пішчаляў... і замочнай справы да святліцаў» з Полацка і Віцебска. Затое ў самім Віцебску пад канец вайны заставалася не больш за 70 усіх рамеснікаў. Наагул, развіццё рамеснай вытворчасці, яе маштабы ў спустошанай Беларусі і за стагоддзе не дасягнулі даваеннага ўзроўню. Шэраг беларускіх гарадоў у агульна-эканамічным развіцці і пры канцы ХVІІІ ст. не дасягнуў таго ўзроўню, які меў да маскоўскага нашэсця. Прыкладам, калі на пачатку ХVІІ ст. у Магілеве было за 2 тысячы рамеснікаў, дык у 1745 г. - толькі 95 [44, с.13].

Цяжка сказаць, калі ж Беларусь канчаткова акрыяла ад тае катастрофы. І ці акрыяла наагул. Вельмі ж доўга давялося пераадольваць рэгрэс - дэмаграфічны, гаспадарчы, культурны, прычынены перш за ўсё трынаццацігадовай вайной Аляксея Міхайлавіча - таго самага «добрейшего человека, славной русской души» (В.В.Ключэўскі). Думаю, менавіта да тых падзеяў сягаюць сваімі вытокамі прычыны крызісу, у які на доўгі-доўгі час трапіла беларуская культура ў цэлым. Гэта была перадусім трагедыя нацыянальная. Беларускія гарады, што паступова аднаўляліся, былі ўжо іншыя, пласт прадпрымальнікаў, мяшчанаў і гандляроў - таксама, арыстакратыя канчаткова выраклася свайго грунту - запусцелага краю, адкінутага вайной на стагоддзе назад...

А ў Маскве, сталіцы тады ўжо магутнай дзяржавы, у 1686 г. царскі ўрад, замацаваўшы поспехі мінулай вайны з Рэччу Паспалітай «Вечным мірам», спустошыўшы ды зруйнаваўшы багаты край, выбіўшы яго насельнікаў і назаўсёды пакінуўшы сабе палон ды вывезеныя каштоўнасці, спяшаўся адкінуць усю гэтую гісторыю ў нябыт: «Впредь тому всему быти забвенну и непамятну» [20, с.508].

1. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, фонд 694, вопіс 1, No.168, 300, 309; фонд 1733, вопіс 1, No.1.

2. Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warszawe: Archiwum Radziwillow. Dz.VII. Nr. 675, 678.

3. Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Вильна, 1870. Т.3; 1909. Т.34.

4. Акты исторические, собранные и изданные археографическою комиссиею СПб., 1842. Т.4.

5. Акты Московского государства, изданные Императорскою Академиею наук / Под ред. Н.А.Попова, Д.Я.Самоквасова. СПб., 1894. Т.2; 1901. Т.3.

5а. Акты, собранные в библиотеках и архивах России. СПб., 1836.

6. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. СПб., 1863. Т.3, 1863. Т.4; 1889. Т.14.

6а. Алеппский П. Путешествие антиохийского патриарха Макария в Россию в половине XVII в. / Пер. Г.Муркоса. М., 1896.

7. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Вильна, 1867. Т.2. Приложение; 1870. Т.7; 1904. Т.14.

8. Архив Юго-Западной России, издаваемый временною комиссиею для разбора древних актов: Акты шведского государственного архива, относящиеся к истории Малороссии (1649-1660 гг.). Киев, 1908. Ч.3, т.6.

9. Беларускі Архіў. Менск, 1930. Т.3.

10. Белоруссия в эпоху феодализма: Сборник документов и материалов. В 3-х т. Мн., 1960. Т.2.

11. Витебская старина / Сост. А.Сапунов. Витебск, 1885. Т.4, ч.2.

12. Дворцовые разряды. СПб., 1852. Т.3.

13. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. Витебск, 1891. Вып.21.

14. Источники малороссийской истории / Собр. Ф.Н.Бантыш-Каменский. М., 1858. Ч.1.

15. Майерберг А. Путешествие в Московию (1661 г.). М., 1874.

16. Отрывки из «Дневника Яна Владислава Почобута-Одляницкого о войне России с Польшею». Витебск, Б.г.

17. Письма русских государей и других особ царского семейства. М., 1896. Вып.5.