Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Поўна было паспалітага беларускага люду і ў шматлікіх царскіх гарадах і манастырах - Ноўгарадзе, Вялікіх Луках, Тарапцы, Цверы, Усцюжне, Астрахані, але найперш у самой Маскве, дзе беларусы ў 1670-х гадах склалі больш за 10 адсоткаў усяго пасадскага насельніцтва. У паваеннае дзесяцігоддзе «паланянікі» складалі блізу 27 адсоткаў усіх халопаў у Водскай пяціне і 31 адсотак у Абанежскай. Толькі ў Мяшчанскай слабадзе сталіцы, адным з асяродкаў размяшчэння палонных, з 487 беларускіх сем'яў 86 паходзілі са Шклова, 72 - з Дуброўні, 35 - з Копысі, 21 - з Магілева, 19 - з Віцебска, 15 - з Полацка, 14 - з Амсціслава, 13 - з Барысава, па 11 - з Менска і Воршы, 8 - з Горак, 6 - з Талачына, па 4 - з Быхава і Слуцка ды па адной сям'і са шмат якіх іншых гарадоў [92, s.84]. Гэта былі ў асноўным высокакваліфікаваныя рамеснікі: кавалі, сярэбранікі, краўцы, скурнікі, ганчары, пекары, зброннікі, шабельнікі, бондары ды гандляры. «Холопы литовского полону» кіравалі пазней шматлікімі жалезаробчымі заводамі (каля Малога Яраслаўца, Серпухава і інш.).

Усіх выведзеных у палон ніхто ніколі не лічыў, як не падлічвалі і колькасць прададзеных на рынках. Каб неяк стрымаць буйны гандаль людзьмі, у траўні 1665 г. царскі ўрад забараніў прадаваць «литовския земли полоняников» мусульманам, кізільбашам, горскім чаркасам, але факты такога дзікунства былі вядомыя і ў пазнейшыя часы*.

* Парадаксальна: калі ў 1662 г., пад час абмену палоннымі, за акольнічага Шчарбатава ўпаўнаважаныя ад Вялікага Княства патрабавалі выкуп, маскоўскія паслы пратэставалі і ў лісце шклоўскаму каменданту цынічна апелявалі да хрысціянскае маралі: «Христианское ли то дело, чтоб христианину христианами как скотом торговать и прибыли по-бусурманску искать?»

Аднак у дакументах царскай канцылярыі за 1686 г. ізноў паведамлялася пра палонных, пакінутых у Маскоўскай дзяржаве на гады замірэння. Цяпер іх лёс вырашыўся канчаткова. «Многия сот тысячи» (нарэшце больш-менш дакладна сказана пра іх колькасць) захопленых яшчэ ў 1654-1667 гг. людзей «мужеска и женска полу, шляхты и мещан и пашенных крестьян» па ўмовах Вечнага міру назаўжды заставаліся на чужыне [20, с.508]. Выходзіць, нават шляхта да таго часу не магла вярнуцца на радзіму, а пасля - і пагатоў. Тое ж было запісана ў дамове і пра рэчавыя каштоўнасці, якія ў Андрусаве цар абяцаў вярнуць: «и костельные всякие утвари и украшения и колокола... и пушки и всякие воинские орудия» мусілі назаўсёды застацца ў Маскоўскай дзяржаве.

Так што далёка не ўсё, дэкляраванае ў Андрусаўскай дамове, маскоўскі ўрад збіраўся выконваць. Замірэнне не абяцала быць трывалым. Але павінна ж, была некалі скончыцца гэтая жудасная вайна...

Ужо 18 лютага 1667 г. Ян Казімір выдаў універсал, якім абвяшчаў па ўсёй краіне, што падпісана замірэнне з Масквой. Ён патрабаваў, каб па дарогах не чапалі царскіх ратнікаў, якія мусілі да 10 сакавіка здаць гарады і памежныя замкі ды вярнуцца на тэрыторыю сваёй дзяржавы [3, т.34, с.439-440]. А ў канцы таго ж года, пасля таго як цар абавязаўся выплаціць шляхце-выгнанцам 200 тысячаў рублёў, Ян Казімір ратыфікаваў дамову. Масква святкавала.

У Рэчы Паспалітай ставіліся да замірэння на прынятых умовах па-рознаму. Частка магнатаў і шляхты ўхваляла яго, іншая - наадварот. Групоўка сенатараў з Янам Сабескім на чале выступіла катэгарычна супраць Андрусава і заклікала працягваць вайну. Аднак гэта было ўтопіяй. Пры надзвычай складаным нутраным становішчы Рэчы Паспалітай умовы Андрусаўскага замірэння выглядалі зусім прымальнымі.

Войска Вялікага Княства Літоўскага ў сувязі са сканчэннем вайны было скарочана да 7238 чалавек [23, с.346]. Харугвы, якія засталіся, адышлі на поўдзень Беларусі сцерагчы краіну ад казакаў і магчымай турэцкай агрэсіі.

Трактат, падпісаны ў беларускай вёсцы Андрусаве, стаўся найважнейшай падзеяй гісторыі Цэнтральна-Усходняй Эўропы. Масква цалкам завалодала ініцыятывай дачыненняў з Рэччу Паспалітай - сваім былым галоўным ворагам.

Баланс сілаў у межах Усходняй Эўропы быў канчаткова парушаны на карысць Маскоўскай дзяржавы, якая па магутнасці выйшла, бадай, на першае месца. З гэтага часу пачыналася яе адкрытая экспансія на захад. А Рэч Паспалітая, наадварот, ужо ў Андрусаве падпісала сабе прысуд. «Вечны мір» у 1686 г. толькі фармальна замацуе яе бяссілле.

Праўдападобна, адразу па заканчэнні вайны былі зруйнаваны і два яшчэ ў 1634 г. насыпаныя пад Вязьмай капцы, што доўга пазначалі мяжу паміж Маскоўскай дзяржаван і Рэччу Паспалітай. Разам з імі ў нябыт сыходзіла цэлая гістарычная эпоха. Прыйшоў час хуткага заняпаду Рэчы Паспалітай, якая ўжо ніяк не магла вызваліцца з-пад ценю дзвюхгаловага арла.