Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Новы 1665 г. надышоў пры поўным зацішшы і бяздзейнасці рэгулярнага войска. Аднак асобныя аддзелы, партызанскія ці паўпартызанскія фармаванні ваявалі і ўзімку. Так, полк Чарняўскага ў студзені - лютым паспяхова хадзіў ажно пад Пскоў ды Порхаў. Пачуўшы пра гэты рэйд, трывожылася і разбягалася насельніцтва нават у далёкім Старарускім уездзе.

Пад канец лета на поўначы Беларусі актывізаваўся Хаванскі. З 10-12-тысячнай арміяй ён ішоў з Полаччыны на захад, разбіваючы па дарозе дробныя аддзелы войска Вялікага Княства Літоўскага, і меў задачай дапамагчы абложанаму Дынабургу харчам ды іншымі запасамі. Пакуль збіраліся пацавы харугвы, мінула шмат часу, і, калі яны ў верасні з'явіліся пад Дынабургам, Хаванскі паспеў адысці далёка за Дзвіну. «Яму ўжо не ў навіну ад нас уцякаць», - пакпіў наконт гэтага Пачабут-Адляніцкі [23, s.216]. Наперад была выслана конніца Пятра Рудаміны. Ужо на чужой тэрыторыі, пад Апочкай, яна дагнала Хаванскага, але хіба магла нешта зрабіць без пяхоты і артылерыі? Галоўныя ж сілы толькі выпраўляліся ў пагоню. 1 кастрычніка, калі ўжо стала зразумела, што дагнаць Хаванскага нельга, Пац павярнуў войска назад. А ў снежні харугвы зноў былі распушчаныя на зімоўку.

Блізіўся час новых перамоваў, прызначаных на пачатак 1666 г. Акольнічы Ардзін-Нашчокін з лютага ўжо знаходзіўся ў Смаленску. Масква спадзявалася, што на гэты раз упаўнаважаныя Рэчы Паспалітай саступяць царскім паслам. Аптымізм быў небеспадстаўны: у Кароне Польскай дайшло да вялікай унутранай вайны. Маршалак надворны і палявы гетман Ежы Любамірскі з вялікапольскай шляхтай ваяваў супраць караля. На барацьбу з ім мусіла ісці 5 тысячаў жаўнераў Вялікага Княства Літоўскага, так што ў Паца засталося ўсяго нейкія 4 тысячы. Летам каля пераправы праз Монтвы адбылася трагічная для каралеўскіх сілаў бітва. Мяцежнікі дазвання разграмілі іх, паклаўшы на месцы сечы больш за тры тысячы суайчыннікаў. Добра, што ў гэтай сутычцы ня бралі ўдзелу харугвы Вялікага Княства. Толькі 31 ліпеня, падпісаўшы Ленганіцкі трактат, кароль і Любамірскі памірыліся.

Драматычныя падзеі ў Польшчы абвастрылі палітычную сітуацыю і на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Узмацнілася барацьба за гегемонію паміж Пацамі, з аднаго боку, ды Сапегамі з іхнімі прыхільнікамі Радзівіламі, Глябовічамі, Нарушэвічамі, Палубінскімі, Агінскімі, з другога. Сам Павел Сапега даўно быў у апазіцыі да караля і вялікага князя ды падтрымліваў Любамірскага. 31 снежня 1665 г. у Ружанах ён памёр. Сілы антыпацаўскай кааліцыі адразу ж аслаблі. Асноўную барацьбу з дыктатарствам Пацаў цяпер вялі толькі Радзівілы. Абодва бакі імкнуліся праводзіць на соймікі паболей сваіх дэпутатаў і ў змаганні за ўладу кіраваліся, вядомая рэч, задачамі не агульнадзяржаўнай палітыкі, а сваёй, уласнай. Пацы спяшаліся ўмацоўваць свой кантроль над войскам, ставілі харугвы ў маёнтках Радзівілаў, займалі замкі на Дзвіне і Дняпры ды інспіравалі народнае апалчэнне на Жамойці, а Радзівілы ў адказ нападалі на ўладанні Пацаў, зрывалі соймы, чынілі іншыя перашкоды дыктатарам [75, с.913-914].

Выкарыстоўваючы адыход большай часткі войска ў Польшчу, Радзівілы паспрабавалі ператварыць прымеркаваныя да чэрвеня паседжанні Галоўнага Трыбунала ў сойм Вялікага Княства Літоўскага, каб на ім абвінаваціць Пацаў перад шляхтай у адказнасці за тое, што адбывалася ў краіне, ды павесці супраць іх шырокую кааліцыю. Князь Міхал Радзівіл з уласнай гвардыяй на тысячу жаўнераў урачыста ўехаў у сталіцу і фармальна заняў пасаду віленскага ваяводы. Але да рашучай барацьбы ў Вільні не дайшло, і троцкі ваявода Мікалай Пац, брат канцлера, які вёў пасяджэнні Трыбунала, у жніўні паспяхова завяршыў працу. Пацы па-ранейшаму ўтрымлівалі палітычную гегемонію на абшарах усёй дзяржавы ў сваіх руках.

У такой складанай сітуацыі камісары Рэчы Паспалітай, пачынаючы з красавіка, вялі з царскімі пасламі чарговыя перамовы аб заканчэнні вайны. Сустрэчы адбываліся ў вёсцы Андрусава, паміж Амсціславам і Смаленскам. Праз які месяц удалося падпісаць важнае пагадненне - спыніць ваенныя дзеянні па ўсёй мяжы, ад Дынабурга да Запарожжа. Але далей справа не прасоўвалася. Камісары згаджаліся саступіць толькі Смаленшчыну, Севершчыну, Дынабург - не больш. У чэрвені маскоўскай камісіі стала зразумела, што на «вечны мір» не варта і спадзявацца, што дамагацца трэба часовага замірэння.

Каб змяніць ход перамоваў на сваю карысць, царскі ўрад намерыўся ўжыць сілавы ціск. Зонаю ваенных дзеянняў ізноў стала Беларускае Падняпроўе, куды прывялі вялікую армію ваяводы Якаў Чаркаскі, Іван Варатынскі ды Іван Празароўскі. Падступіўшы пад Шклоў і Копысь, яны спрабавалі аблажыць і здабыць гэтыя дняпроўскія гарады, але па другі бок Дняпра насупраць іх стаяла войска палявога гетмана Міхала Паца. Калі 15 чэрвеня ўначы Чаркаскі таемна пераправіўся праз раку і заатакаваў харугвы Паца, той не мог стрымаць перасяжных сілаў ворага ды адступіў да Магілева. Царскія ваяводы ішлі па пятах. У Магілеве пацаўскае войска заняло пазіцыі за гарадскім валам. Цэлы дзень паміж ім ды маскоўскімі ратнікамі доўжылася артылерыйская перастрэлка, у якой сама чынны ўдзел бралі магілеўскія гарматнікі. Менавіта магілеўцы назаўтра патрапілі з гарматы ў намёт галоўнага маскоўскага ваяводы Чаркаскага і забілі яго [7, т.2, с.ХХІ]. Гэтым і скончылася няроўнае супрацьборства. Уначы маскоўскія палкі зняліся з пазіцыяў ды пайшлі на сваю тэрыторыю.