Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

І адзін і другі бок маюць у сэрцы затоеную памяць

пра нядаўнія войны ды ўзаемныя крыўды.

Катастрофа - інакш не назавеш стан, у які была ўвергнутая Беларусь трынаццацігадовай вайной. І самыя страшныя страты - гэта страты людзкія. У Беларусі ў межах прыкладна яе сучаснай тэрыторыі колькасць насельніцтва зменшылася больш чым напалову: калі перад вайной яно дасягала 2 мільёнаў 900 тысячаў чалавек, дык на 1667 г. засталося блізу 1 мільёна 350 тысячаў [48, с.99]. Гэта прыкладна 47 адсоткаў. Гарадскога жыхарства ацалела яшчэ менш: толькі 45 адсоткаў. Ці ведала хоць адна блізкая да Беларусі краіна такія страты, ці губляў хоць адзін эўрапейскі народ 53 адсоткі сваіх жыхароў? Страты ўсяго Вялікага Княства Літоўскага за тую вайну склалі 46, а Жамойці і астатняй часткі сучаснай Летувы адпаведна 31 і 37 адсоткаў [94, s.157]. На тэрыторыі Польшчы таксама менш: у Вялікапольшчы - да 42, а ў Малапольшчы - каля 27 адсоткаў; хіба што ў Мазовіі - каля паловы [99, s.428]. Нават у Нямеччыне самая знішчальная Трыццацігадовая вайна не прывяла да такой дэмаграфічнай трагедыі. Там толькі ў некаторых зонах, якія не складалі і чвэрці ахопленай ваеннымі дзеяннямі 1618-1648 гг. тэрыторыі, людскія страты пераўзышлі 66 адсоткаў [84, мапа]. Але ж у Беларусі ў шэрагу паветаў, асабліва на ўсходзе і поўначы краіны, гэтыя лічбы яшчэ большыя: так, у Полацкім - амаль 75, Амсціслаўскім - 71,4, Варшанскім - 69,3 адсоткаў (гл. табліцу). Полацкае, Віцебскае ды Амсціслаўскае ваяводствы былі наагул самыя пацярпелыя: тут засталася менш чым траціна ад колькасці даваеннага насельніцтва.

Некаторыя гарады, здавалася, абязлюдзелі назаўжды, бо хіба можна ажыць, калі страты жыхароў, мяркуючы па знішчэннях забудовы, перавысілі, напрыклад, 93 адсоткі ў Полацку, 94 - у Віцебску, 92 - у Ляхавічах, 98 - у Вяжышчах або склалі больш як дзве траціны, як у Пінску, Тураве, Магілеве, Чашніках? Асабліва калі ўлічыць, што на іх аднаўленне не было адкуль узяць ні сілаў, ні сродкаў, бо цэлы край стаў адным суцэльным папялішчам.

Яшчэ ў 1661 г., калі асноўную частку Беларусі ўжо вызвалілі і варшаўскі сойм, разглядаючы стан гаспадаркі ўсіх паветаў і ваяводстваў, вызначаў падаткі, прынятыя дакументы лаканічна сведчылі: Ашмянскі павет - «цалкам знішчаны непрыяцелем», Браслаўскі - «дашчэнту зруйнаваны варожым войскам, дзеля чаго аніякіх падаткаў Рэчы Паспалітай сплочваць не можа», Гарадзенскі - «непрыяцелем у нішто ператвораны і ў большай частцы спалены», Ваўкавыскі - «непрыяцелем столькі разоў руйнаваны і ў шматлікіх месцах выпалены», а ў дадатак пацярпеў і ад бясконцых пераходаў свайго войска, Слонімскі - «непрыяцелем амаль дашчэнту спалены і зрабаваны», а таксама цярпеў ад харугваў Рэчы Паспалітай [30, s.386-388]. Берасцейскае ваяводства было «варожай рукой на большай частцы ў попел ператворана і ўсё зруйнавана», Менскае - таксама «ўсё вынішчана». Што было казаць пра Ўсходнюю Беларусь ці Полаччыну, якія зведалі вайну першымі і найдаўжэй знаходзіліся пад акупацыяй. Прыкладам, Варшаншчына ўжо ў 1655 г. была «непрыяцелем праз меч і агонь цалкам зруйнавана» [30, s.237]. Піншчына, як сведчаць тыя ж соймавыя дакументы, таксама на пачатку вайны была «моравым паветрам, агнём і бясконцым гарцаваннем бандытаў (казакаў. - Г.С.) моцна вынішчана». А паўднёва-ўсходняя Беларусь пацярпела, відаць, яшчэ больш, бо тут жа з віны казакаў і царскіх ратнікаў вайна не перапынялася нават на часы замірэння. У дэкларацыі сойма 1659 г. пра Мазырскі павет было запісана, што ён «знесены цалкам, ані падаткаў даваць, ані паспалітым рушаннем служыць не можа...» [30, s.322].

Бадай, не засталося ў Беларусі і аніводнага больш-менш цэлага горада. Усе яны ляжалі ў попеле ды руінах. Для параўнання можна адзначыць, што ў Мазовіі доля знішчаных ці спаленых за вайну гарадоў сягала прыкладна адной траціны [72, s.330]. Каб хоць неяк паспрыяць аднаўленню зруйнаваных местаў, сойм Рэчы Паспалітай мусіў 20 з іх вызваліць ад падаткаў. Менск, напрыклад, «зважаючы на знішчэнне мяшчанаў і самога горада», пазбавілі абавязку выдаваць хлеб, прымаць войска на пастой, вызвалілі ад жаўнерскіх пераходаў і ад усіх дзяржаўных падаткаў. Калі аўстрыйскі дыпламат Аўгусцін Маерберг па дарозе да Вільні заехаў у Менск, руіны моцна ўразілі яго (cярод іншага ў горадзе тады загінулі старыя арыгіналы прывілеяў і шмат розных каштоўных дакументаў). «Сумным вокам аглядалі мы разбурэнні, учыненыя гэтаму гораду масквіцянамі», - занатаваў ён у дзённіку [15, с.206]. Тады, у 1662 г., мясцовыя базыльяне, дамініканцы і бернардынцы, дзякуючы ахвяраванням людзей, пачыналі ўжо адбудоўваць свае паўразваленыя касцёлы і кляштары, аднак іншы падарожнік яшчэ і ў 1678 г. адзначыў, што Менск моцна «пацярпеў ад масквіцянаў, якія ператварылі яго амаль у разваліны» [21, с.24]. Нясвіж таксама быў «частымі непрыяцельскімі нападамі знесены, а пад час апошняй аблогі маскоўскім войскам цалкам зруйнаваны». Ляхавічы за гады вайны цярпелі ажно тройчы, а чацверты раз Хаванскі зусім выпаліў горад, так што тут засталося толькі 17 дамоў. Ворша была таксама «бясконцымі маскоўскімі нападамі не раз спаленая і цалкам зруйнаваная» [30, s.385]. Яна ляжала «пустой» яшчэ і пры канцы ХVІІ стагоддзя. Падобны лёс напаткаў Горадню, «з фальваркамі і прадмесцямі да грунту зруйнаваную маскоўскім войскам» (і праз дзесяць гадоў пасля вайны ад яе заставалася, па словах Бернгарда Танэра, які праязджаў праз Беларусь, «толькі гарадское смецце»), Дуброўню, рэшта жыхароў якой з плачам паказвала Стэфану Мядэкшу разрытыя валы ды апавядала пра бязлітасную помсту царскіх ратнікаў за іхную ўпартасць пры абароне, Амсціслаў, Высоцак, Пінск, Столін, Давыд-Гарадок, Тураў, якія знішчаліся па некалькі разоў, ды іншыя гарады і мястэчкі. Вільня ўяўляла з сябе толькі сумныя сляды дзікага шаленства ў разбурэннях, попеле і руіне, пісаў у 1662 г. пасол аўстрыйскага імператара Маерберг. Што мелася драўлянага - выпалена, а мураваныя будынкі стаялі з чорнымі ад дыму сценамі, без дахаў. Вуніяцкія ды каталіцкія храмы, сцены якіх былі дзе пабураныя, дзе наскрозь прабітыя молатам, засталіся зусім без званоў. Іх за час акупацыі вывезлі, а што не паспелі - расплавілі [15, с.208]. Так што набажэнствы праходзілі ў журботнай цішыні.