Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

W języku niemieckim chętniej używano nazwy „Vorpommern” na określenie terenów leżących na zachód od Odry, oraz terminu „Hinterpommern” lub „Slavinia” dla terenów na wschodzie.

Wołyń (Volhynia) i Podole (Podolia) były regionami przede wszystkim rolniczymi. Wołyń przecina szeroki pas gleb lessowych, na których chętnie rośnie pszenica i kukurydza. Przez Podole zaś biegnie płaskowyż przypominający pozbawione drzew stepy na wschodzie. Miasta i wioski szukały ochrony przed mroźnymi wschodnimi wiatrami w wyżłobionych przez erozję głębokich dolinach.

Region Pokucia nad Dniestrem może się poszczycić wspaniałymi sadami i winnicami. Na tych właśnie obszarach wielcy polscy właściciele ziemscy sprawowali władzę nad ruskimi chłopami. W latach 1430-1569 przyłączano je, kawałek po kawałku, do Królestwa Polskiego.

Na południowym wschodzie leży Ruś Czerwona (Ruthenia Rubra), z głównym miastem Lwowem. Wcielona do Królestwa w 1340 r., nigdy nie utraciła charakteru kresowego. Gorliwy lojalizm ze strony ludności polskiej był odbiciem ciągłego poczucia zagrożenia w obliczu niebezpieczeństwa najazdów tatarskich, inwazji Turków i buntów krnąbrnego ruskiego chłopstwa. Łagodne krajobrazy tworzą ostry kontrast z burzliwą historią tych ziem.

Ukraina rozciąga się na obu brzegach środkowego Dniepru. Jak sama nazwa wskazuje, leżała ona „u krają” chrześcijaństwa i terenów stałego osadnictwa. We wczesnych wiekach jej wyjątkowych bogactw naturalnych i niezrównanej urodzajności gleby nie można było wykorzystywać ze względu na ciągłe wojny i bezustanne najazdy. W r. 1569, gdy Ukraina została włączona do Królestwa Polskiego, była ona podzielona na województwa: kijowskie, bracławskie i czernihowskie, a jej terytorium przechodziło w nie podlegające praktycznie żadnej administracji połacie Dzikich Pól i Zaporoża. Zaludniali je Kozacy, uchodźcy i koloniści, a w okolicach bardziej bezpiecznych - wolni chłopi ruscy. Jej główne miasto, Kijów, serce starodawnej Rusi, zostało w 1667 r. wraz z ziemiami na lewym brzegu Dniepru zdobyte przez Wielkie Księstwo Moskiewskie. Resztę, na przestrzeni XVIII w., przyłączono do Cesarstwa Rosyjskiego; od tamtego czasu nazwa „Ukraina” obejmuje wszystkie ziemie ruskie leżące na południe od Prypeci.

Ukrainę, wraz z sąsiadującymi z nią dzielnicami, przyłączono do Polski na skutek jej wcześniejszych powiązań z Wielkim Księstwem Litewskim. W XV w., w okresie personalnej unii z Polską, Wielkie Księstwo rozciągało się od Bałtyku po Morze Czarne. Był to dziwaczny organizm państwowy ze stolicą w Wilnie, w którym rządy sprawowała arystokracja litewska, ulegająca stopniowej polonizacji.

Natomiast kraj zamieszkiwała ludność ruska i język ruski był językiem oficjalnym.

Po unii konstytucyjnej z Polską zawartej w 1569 r. Litwa zachowała odrębną tożsamość na zredukowanym terytorium.

Dwie etniczne krainy Litwy, Żmudź (Samogitia), czyli „niski kraj”, i Auksztota, czyli „wysoki kraj”, leżą w dorzeczu Niemna. Teren bywa tu często bagienny, surowy i kamienisty, gęstość zaludnienia jest niewielka. Jeszcze w XX w. jedną trzecią całego obszaru pokrywały nieprzebyte lasy. Już w XVII w. Wilno charakteryzowało się silnymi wpływami kultury polskiej; we wszystkich mniejszych miastach liczny był element żydowski.

Białoruś (lub też Ruś Biała, co w kontekście historycznym wydaje się poprawniejsze) rozciągała się od Dźwiny na północy po Prypeć na południu i górny Dniepr na wschodzie. Obejmowała obszar województw: mińskiego, połockiego, witebskiego i mścisławskiego. Zarówno w sensie geograficznym, jak i kulturowym był to rozległy obszar łączący Europę z Rosją - teren głębokiej penetracji z zewnątrz, o nikłych zasobach naturalnych i słabej tożsamości. W gruncie rzeczy Białoruś nie była ani polska, ani rosyjska, ale na przestrzeni swoich długich dziejów nigdy nie potrafiła zadecydować o własnym losie. Jej rozległe otwarte przestrzenie nie są ani atrakcyjne w sensie rolniczym, ani też łatwe do obrony. Jej słowiańska ludność miała słabe poczucie przynależności narodowej czy państwowej - poza tym, iż uważała się za „chrześcijańskie dusze tych stron”.

Czarnoruś (Ruś Czarna), granicząca z Białorusią na południu i południowym zachodzie, utraciła odrębność w XVIII w. Na jej terytorium znajdowały się województwa: brzeskie, trockie i nowogrodzkie.

Na wschodzie, poza terytorium Litwy, Białorusi i Ukrainy, leży kolejny pierścień dzielnic, których związki z Polską były jeszcze bardziej luźne i nietrwałe. Były to Inflanty (Livonia) nad Zatoką Ryską, z wysuniętym na wschód miastem Dyneburg (Dvinsk), które pozostało polskie po wojnach szwedzkich w XVII w.; Kurlandia, która została wspólnym lennem zjednoczonej Rzeczypospolitej; Smoleńsk, o który toczyły się nieskończone spory z Rosją; Siewiersk nad Desną, zdobyty przez Iwana III w 1492 r., oraz Mołdawia nad Dniestrem - lenno Polski w latach od 1387 do 1497.

Określenie całej tej długiej listy krain geograficznych mianem terytoriów „polskich” jest niewątpliwie kwestią kontrowersyjną. Ich ludność w większości nigdy nie została zdominowana przez etnicznych Polaków, dziś zaś nie wchodzą w skład terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Z drugiej strony jednak ograniczenie nazwy „Polska” do obszaru, który uważa się za jej etniczne jądro, jest sprzeczne zarówno z historią, jak i ze zdrowym rozsądkiem. W przeszłości - zwłaszcza zaś w okresie istnienia połączonej Rzeczypospolitej Polski i Litwy w latach 1569-1795 - względy etniczne nie odgrywały większej roli. Zjednoczona Rzeczpospolita była państwem wielonarodowościowym, a jego obywatele czerpali poczucie swej wspólnej tożsamości nie tyle z krwi płynącej w ich żyłach czy z ojczystego języka, co ze wspólnego wszystkim posłuszeństwa wobec władcy i prawa. W przeszłości przymiotnik „polski” był nie tyle terminem etnicznym, co politycznym i kulturowym. Podobnie jak dziś przymiotnik „brytyjski” czy „radziecki”, słowo to odnosiło się do wszystkich społeczności i wszystkich dzielnic, których rodowód leżał poza zasięgiem dominującej elity angielskiej, rosyjskiej czy polskiej. W kategoriach kryteriów etnicznych Litwa nie jest dziś bardziej „rosyjska”, niż była „polska” w przeszłości, chociaż w odniesieniu do określonych okresów historycznych oba te przymiotniki mają ściśle określone znaczenie polityczne.

Podobnie Śląsk, który sto lat temu można było zgodnie z prawdą określić jako „niemiecki”, dziś jest niewątpliwie „polski”. Mimo oparów propagandy, dawnej i obecnej, które zaciemniają obraz, śladów „narodowości” i „tożsamości narodowej” nie da się odnaleźć w ziemi. Przymiotniki, jakimi określano ziemie, na których żyją ludy Europy Wschodniej, bezustannie ulegają zmianom - podobnie jak owe ludy oraz ich poglądy. Powodów, dla których ziemia niegdyś „niemiecka” dziś nazywa się „polska”, nie należy szukać w dziedzinie prawa, nauki czy fundamentalnych racji, ale wyłącznie w dziedzinie władzy i polityki. W XX w. Polska jako państwo zajmuje pozycję drugorzędną i wobec tego ma nie wysuwać żadnych roszczeń terytorialnych dotyczących obszarów położonych poza jej etnicznymi granicami. Z drugiej jednak strony udziela się pełnego poparcia prawu niektórych większych mocarstw obecnej doby do terytoriów wielonarodowościowych.

Jak zwykle, to, co jest „słuszne” z pozycji supermocarstw, okazuje się „niesłuszne” w odniesieniu do śmiertelników mniejszego wymiaru.

Równie trudna do pojęcia jest przyjęta w czasach nowożytnych koncepcja granic. W czasach, gdy ziemi było pod dostatkiem i wartość polityczną przedstawiali jedynie zamieszkujący ją ludzie, nie miało żadnego sensu dokładne określanie terytorium państwa czy palikowanie granic przy użyciu taśmy mierniczej.