Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Vidal de la Blanche popełnił grzech galicyzmu, kiedy w swoim słynnym Tableau de la France stwierdził, że charakterystyczną cechą Francji jest różnorodność. Cechę tę można bowiem dostrzec w fizjonomii większości krajów, zwłaszcza tych, które są zbudowane z licznych odrębnych prowincji, z których każda ma swoje własne życie i własną przeszłość. Było tak niewątpliwie w przypadku dawnej Polski, której jedność okazała się słabsza od odśrodkowych tendencji jej licznych dzielnic. (Patrz Mapa l).

Rdzenne prowincje, w których przeważało osadnictwo polskie, leżą między rzekami Odrą i Wisłą. Właśnie tutaj w VII i VIII w. osiedlił się jeden z odłamów Słowian Zachodnich i pod nazwą Polan, czyli „ludzi z otwartych pól”, dał początek przodkom narodu znanego dziś jako naród Polaków. Centrum ich kraju, Polski, stanowiła kraina jezior rozciągająca się wokół Gniezna i nazwana później Wielkopolską, dla odróżnienia od Małopolski, która miała poszerzyć ich terytorium od południa.

Główną rzeką Wielkopolski (Polonia Maior) jest Warta, która odprowadza na zachód do Odry wody z ponad tysiąca jezior. Jest to kraina szczerych pól, z rozległymi połaciami łąk w dolinach przedzielonych wielkimi obszarami kołysanych wiatrem lasów. Jej ziemie są urodzajne - zwłaszcza czarnoziemy na wschodnich krańcach. W dawnych czasach nie przysparzało tam trudu ani rolnictwo, ani komunikacja. Poza Gnieznem, głównymi miastami Wielkopolski były: Poznań, założony w X w. jako nadrzeczna forteca, oraz starożytny Kalisz, wymieniany już przez Ptolemeusza.

Mieszkańcy tej krainy cieszą się całkowicie niezasłużoną opinią ludzi zdolnych do wytrwałej pracy, lecz tępych i pozbawionych poczucia humoru.

Małopolska (Polonia Minor), której ośrodkiem jest Kraków, opiera się na południu o podalpejskie pasmo Karpat. Poza wysokimi Tatrami Podhala na południu, ma jeszcze kilka łańcuchów gór i wzniesień: Beskidy na zachodzie, wapienne szczyty Jury Krakowskiej i Gór Świętokrzyskich na północy, Roztocze na wschodzie.

Pomiędzy wzgórzami rozciągają się długie pasma żyznych nizin; wśród nich region Pogórza oraz doliny Wisły i Sanu. Zamieszkujący rejon Tatr górale są spokrewnieni ze Słowakami żyjącymi po drugiej stronie gór, z mieszkającymi niegdyś na Ukrainie Hucułami i Bójkami z Bieszczad oraz rumuńskimi góralami ze wschodu. Tereny górzyste są bogate w złoża minerałów: żelazo, sól, ropę naftową i -jak się ostatnio okazało - uran. Partie nizinne doskonale nadają się do uprawy.

Doliny na południu dostarczają owoców i wina. Miasta - Kraków, Sandomierz, Lublin, Kielce - należą do najstarszych w Polsce. Na wsi - przed nadejściem epoki nowoczesnego przemysłu - korzystne warunki naturalne spowodowały poważne przeludnienie. Podczas długiego okresu rządów austriackich Małopolska stanowiła zachodnią połowę Galicji.

Mazowsze (Mazovia), kraina położona w rejonie środkowej Wisły, było zawsze dzielnicą stosunkowo zacofaną. Kamieniste gleby, osady morenowe i mamy system odwadniania hamowały rozwój rolnictwa, pozostawiając rozległe połacie wrzosowisk i pokrytych zaroślami ugorów. Kraina ta nie ma żadnych wartych odnotowania bogactw naturalnych, a pochodząca z tych ziem zubożała szlachta i chłopi .zawsze pomnażali szeregi emigrantów i kolonistów. Główne miasto - Warszawa - zostało wyniesione do godności stolicy ze względu na wygodę, a nie z powodu jakichś wybitnych osiągnięć. Do 1526 r. Mazowsze nie tworzyło integralnej części Królestwa Polskiego.

Kujawy (Cuiavia), region łączący Mazowsze z Wielkopolską, to płaska kraina zaśmiecona pozostałościami polodowcowymi. Wąskie i kręte jeziora wypełniają zagłębienia w morenach. Niektóre rodzaje gleby, zwane „czarnoziemem bagiennym”, są urodzajne. Najstarsze polskie miasto, Kruszwica, gnieździ się na brzegu Gopła, jednego z największych jezior w kraju. Miasto Bydgoszcz wyrosło wzdłuż kanałów i dróg wiodącego ze wschodu na zachód szlaku handlowego. To serce Polski otacza pierścień dzielnic, których związki z centrum kraju ulegały na przestrzeni dziejów licznym zmianom.

Śląsk (Silesia, Schlesien), położony w dolinie Odry, odznacza się wybitnie niezależnym charakterem. Do początków XX w. jego pradawne więzi z Polską, przecięte w 1339 r., niemal się zatarły przez wcielenie go najpierw do Czech i Austrii, a od r. 1740 - do Prus. Dolny Śląsk, ograniczony od zachodu pasmem Sudetów, jest regionem rolniczym. Górny Śląsk natomiast leży na monotonnym płaskowzgórzu, bogatszym w złoża naturalne niż w krajobrazowe atrakcje. Do r. 1945 Wrocław oraz miasta przemysłowe położone wokół Katowic miały charakter zdecydowanie niemiecki. Natomiast w południowych regionach chłopi, a w późniejszych okresach dziejów proletariat, byli Słowianami i nierzadko uważali się za Ślązaków raczej niż za Polaków.

Pomorze (Pomerania, Pommern) może się poszczycić podobnie słowiańskim rodowodem, chociaż i ono przez większość swych dziejów pozostawało w orbicie niemieckiej. Niemiecka nazwa „Pommern”, choć pochodząca od słowiańskiego „Pomorza”, nie obejmuje dokładnie tego samego obszaru'. Obszar położony dalej na wschód - tereny leżące wokół Gdańska - nazywano różnie: Pommerellen (Małym Pomorzem), Pomorzem Wschodnim albo Prusami Królewskimi czy Prusami Zachodnimi. Bagniste, niegościnne wybrzeże udzielało schronienia niewielkim wspólnotom rybackim. Tereny leżące w głębi lądu, otulone sosnowymi i bukowymi lasami, są miłe dla oka, ale trudno tam żyć i pracować. Główne miasta - Szczecin i Gdańsk - odznaczały się zdecydowanie niemieckim kolorytem do czasu, gdy w r. 1945 zostały ponownie przyłączone do Polski.

Prusy (Borussia, Prussia, Preussen) były dzielnicą najuboższą ze wszystkich. Ta kraina mrocznych lasów i ciemnych jezior na monotonnym wybrzeżu Bałtyku ma warunki niekorzystne w każdym możliwym znaczeniu tego słowa. (Angielska nazwa świerku - spruce - wywodzi się ponoć od polskiego „z Prus”). Część zachodnia, rozłożona wokół delty Wisły, wraz z Warmią (Ermeland), pokrywała się częściowo z terytorium Pomorza i, jako „Prusy Królewskie”, była w okresie od 1466 do 1772 r. przyłączona do Królestwa Polskiego. Część wschodnia, ze stolicą w Królewcu, do r. 1525 pozostawała pod kontrolą Zakonu Krzyżackiego i jako „Prusy Książęce” była polskim lennem do r. 1657. Przez długie okresy na przestrzeni swego istnienia była to kraina odległa, niechciana i nie przynosząca żadnych zysków. Pod rządami Hohenzollernów tworzy obok Brandenburgii część składową państwa zwanego od r. 1700 „Królestwem Prus”. Ludność składała się w przeważającej mierze z niemieckich kolonistów i zgermanizowanych Bałtów. W czasach nowożytnych południowy rejon Mazur (Mazuria) był obszarem łączącym Prusy z polskim od najdawniejszych czasów Mazowszem.

Podlasie (Podlasia) jest także dzielnicą pograniczną. Pełna pozostałości polodowcowych i bardzo zalesiona, kraina ta obejmuje rozległą Puszczę Białowieską.

Oddziela ona Polskę centralną od Białorusi i Litwy. Tereny południowe, między Wisłą a Bugiem, to region hodowli bydła. Krańce połnocne, z Puszczą Kurpiowską, były skąpo zaludnione, a ludność trudniła się myślistwem i rybołówstwem.

Ośrodkami miejskimi tego regionu były: Białystok, Grodno, Bielsk i Łuków. Polesie (Polesia), zwane też powszechnie Bagnami Prypeckimi, było krainą, w której czas się zatrzymał. Bagna przeplatały się tam z dębowymi zagajnikami i bujnymi łąkami. Rozwój społeczny i gospodarczy był równie powolny co nurt Prypeci, która na długości ponad pięciuset kilometrów pokonuje niespełna siedemdziesięciometrowy spadek... Jest to piękna kraina polowań na kaczki, gdzie prymitywny lud żył przez długie stulecia, nigdy nie oglądany oczyma przybyszów ze świata. Jedyne godne odnotowania miasto Polesia, Pińsk, stało się niemal w dziewięćdziesięciu procentach miastem żydowskim.