Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Z marksistowskiego punktu widzenia byłoby bezwzględnie rzeczą chwalebną przypisać rozbiory Polski „siłom ahistorycznym”. Ale z obowiązującego politycznego punktu widzenia było to nie do pomyślenia, ponieważ rozszerzona baza terytorialna imperium rosyjskiego, ustalona przez zabory i odziedziczona przez ZSRR, była podstawowym „osiągnięciem socjalistycznym”, którego obrony wymagano teraz od Rzeczypospolitej Ludowej i od nowej, polskiej historii. Nie jest więc niczym dziwnym, że Akademia Nauk ZSRR była w stanie ukończyć Historię Polski na długo przedtem, zanim historycy polscy zdołali osiągnąć zgodę w sprawie swojej własnej syntezy.

Radziecka Istorija Polszy , opublikowana w latach 1954-65, jest osiągnięciem pod wieloma względami godnym uwagi - chociażby dlatego, że potwierdza ciągłość historycznego istnienia Polski. (Gdyby jej napisanie zlecono kilka lat wcześniej, dowodziłaby niewątpliwie czegoś przeciwnego). Ogólnie rzecz biorąc, stosuje ona standardowy pięcioetapowy schemat, wyróżniając okresy: Pierwotny, Feudalny, Kapitalistyczny, Socjalistyczny i Komunistyczny, jako kolejne fazy rozwoju. Jednakże niektóre spośród wybranych punktów zwrotnych - lata 965, 1795, 1848, 1917 i 1944 - są co najmniej dziwaczne. Rok 1848, na przykład, jest godny uwagi ze względu na fakt, że ziemie polskie nie włączyły się w istotny sposób w niepokoje, jakie ogarnęły niemal wszystkie sąsiednie kraje. Jest to data ważna dla historii Niemiec, a także dla ruchu marksistowskiego, ale - niestety - nie dla Polski. Wobec tego wybór tej właśnie daty jako początku okresu kapitalizmu w dziejach Polski wydaje się nieco dziwny. Wybór daty 1917 jest równie niestosowny.

Jest faktem powszechnie znanym, że Wielka Rewolucja Październikowa w Rosji nie wywołała silnego bezpośredniego odzewu w Polsce i że naród polski wyraźnie opierał się podejmowanym w latach 1919-20 próbom narzucenia mu ustroju bolszewickiego. Dla Polski ważny był rok 1918, podobnie jak lata 1939 i 1945, ale nie rok 1917 [21] Istorija Polszy, t. 1-3, Moskwa 1954-65. .

W samej Polsce spór o periodyzację historii trwa od lat pięćdziesiątych do dziś. Punktem wyjścia był projekt profesora Arnolda, przedstawiony w Otwocku:

1. Epoka wspólnoty pierwotnej (do V w. n.e.)

2. Epoka feudalizmu (od V w. n.e. do r. 1864)

A. Okres wytwarzania się stosunków feudalnych (w. V-X)

B. Okres wczesnego feudalizmu (ok. 1000-1138)

C. Okres rozdrobnienia feudalnego (l 138-1288/1290)

D. Okres jednoczenia ziem polskich i tworzenia się narodowego państwa polskiego (1288/1290-1370)

E. Okres przekształcania się Polski w państwo wielonarodowościowe (1370-1492/1505)

F. Okres ostatecznego ukształtowania się feudalno-pańszczyźnianej wielonarodowościowej Rzeczypospolitej szlacheckiej (1492/1505-1573)

G. Okres wzrostu roli oligarchii magnackiej i jej decentralistycznych tendencji (1573-1648)

H. Okres rozkładu feudalno-pańszczyźnianej Rzeczypospolitej (1648-1740)

I. Okres zaczątku układu kapitalistycznego i upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej

(1740-95)

J. Okres walk narodowowyzwoleńczych i walki klasowej chłopów polskich w warunkach narastającego układu kapitalistycznego (1796-1864)

3. Epoka kapitalizmu (1864-1944)

A. Okres kapitalizmu przedmonopolistycznego (1864-1900)

B. Okres narastania przesłanek imperializmu (1900-18)

C. Okres Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej jako źródło odzyskania niepodległości Polski (1917/18)

D. Okres burżuazyjno-obszarniczego państwa polskiego (1918-39)

E. Okres drugiej wojny światowej (1939-45)

4. Epoka socjalizmu (1944- ) [22] S. Arnold, Niektóre problemy periodyzacji dziejów Polski, w: Pierwsza Konferencja Metodologiczna, op. cit., s. 155-185.

Propozycja Arnolda nie zadowoliła nikogo. Nie spodobała się radzieckim gościom przybyłym na konferencję, którzy - upierając się przy ustaleniu ściślejszej korelacji między społeczno-gospodarczą „bazą” a ustrojową „nadbudową” - chcieli położyć o wiele większy nacisk na główne daty w dziejach państwa. Nie spodobała się jednak również ich polskim kolegom. Krytykowali terminologię Arnolda, który wybrał nazwy „epoka” i „okres” w miejsce bardziej przyjętych nazw „okres” i „podokres”. Krytykowali rozbicie „okresu feudalizmu” na dziesięć części - podczas gdy przyjęta praktyka wymagała potrójnego podziału na „kształtowanie się”, „utrwalanie się” i „upadek”. Przede wszystkim jednak krytykowali Arnolda za pomijanie „regionalizacji”, czyli problemu przystosowania ogólnego schematu periodyzacji polskiej historii do dziejów takich regionów, jak Śląsk czy Pomorze, które nigdy dawniej nie wchodziły w skład nowożytnego państwa polskiego. Chociaż Arnold był mediewistą, jego propozycje dotyczące okresu feudalnego okazały się trudniejsze do przyjęcia niż te, które dotyczyły „epoki kapitalizmu”. Wyjąwszy niefortunny pomysł włączenia do historii Polski Rewolucji Radzieckiej jako odrębnego okresu dziejów, jego zarys „epoki kapitalizmu” nie różni się zbytnio od stosowanego obecnie.

Prawdziwi marksiści - w odróżnieniu od stalinowskich pismaków - stanęli mocniej na nogach dopiero w późnych latach pięćdziesiątych. Na Zjeździe Historycznym w r. 1958 nowa generacja historyków podjęła zdecydowaną kampanię przeciwko fałszywym praktykom niedawnej przeszłości. Na mocy decyzji Zjazdu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk został upoważniony do przyspieszenia prac nad wydaniem własnej, kompletnej, wielotomowej Historii Polski. Jej główne zarysy nakreślił komitet redakcyjny pod kierunkiem Tadeusza Manteuffla (1902-70). W tej wersji dziejów Polski „epoka feudalizmu” rozpoczyna się w 965 r. n.e., następuje po „epoce wspólnoty pierwotnej” i trwa do r. 1864, zajmując 90% całości pisanych dziejów. Dzieli się na cztery okresy: „początki feudalizmu” do r. 1200, „pełny rozkwit feudalizmu” do r. 1550, „ugruntowanie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej” od połowy XVI w. do 1764 r. oraz „okres likwidacji ustroju feudalnego” do r. 1864. „Epoka kapitalizmu” obejmuje okres 80 lat od 20 1865 do 1944 r. i wydaje się, że również zostanie podzielona na cztery okresy.

W tomach, które ukazały się dotychczas, wyróżniono „okres kapitalizmu, laisser-faire , 1850/64-1900” i „stadium imperializmu, 1900-18”. Jest jednak rzeczą oczywistą, że za kulisami nadal toczy się zajadły spór. W użyciu marksistowskim takie terminy, jak „ugruntowanie” czy „rozkwit” być może trafnie oddają przepisowe poczucie zadowolenia z nietrwałości przejściowych stanów. Z drugiej jednak strony odsłaniają zdecydowaną niechęć do podejmowania wyraźnych decyzji o charakterze interpretacyjnym. Najgłośniej zaś przemawiają pominięcia. Chociaż od ogłoszenia serii minęło ponad dwadzieścia lat, wciąż się nie pojawiają długo oczekiwane tomy traktujące o okresie współczesnym. Prac omawiających wydarzenia ostatnich czterdziestu lat jest niewiele. Polakom pragnącym poznać historię swojego kraju wciąż brak autorytatywnego przewodnika po epoce ostatnich dziesięcioleci, która ich najbardziej interesuje. Narodziny jednej tylko części jednego tomu trwały trzy razy dłużej niż omawiany w niej okres historyczny. Pierwsze spotkanie komitetu redakcyjnego poświęcone przygotowaniu pierwszej części czwartego tomu, obejmującej okres od 1918 do 1921 r., odbyło się 7 lutego 1957 r.

Doprowadziło ono do wydania w 1966 r. nie oprawionej „makiety”, którą następnie wycofano. Część ta została w końcu wydana w 1970 r., po całej masie poprawek.

Przy tym tempie, rozdziałów omawiających drugą wojnę światową można oczekiwać około r. 2024. Ten trudny poród jest niewątpliwie w części spowodowany trwającymi wciąż niepokojami ideologicznymi. Ale przyczyniają się do niego także polityczne ingerencje z zewnątrz [23] Historia Polski, Polska Akademia Nauk, t. 1-4, Warszawa 1957, w 10 częściach (nie ukończona). Por. W. Drzewieniecki, The new „Historia Polski” of the Polish Academy of Sciences, w: D. Wandycz, red., Studies in Polish Civilisation, Nowy Jork 1966, s. 176-196; także E. Valkenier, Sovietisation md Liberalism in Polish post war Historiography, „Journal of Central European Affairs”, XIX (1959-60), s. 149-173. .