Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

J. Reychman, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Warszawa 1959, rozdz. 8.

S. Cat-Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 do września 1939 r., Londyn 1941, s.347.

Wszystkie terytorialne zbrodnie czasów nowożytnych usprawiedliwia się fałszywymi roszczeniami historycznymi tego rodzaju. Rosjanie twierdzili, że odzyskują tereny Rusi Kijowskiej. Prusacy utrzymywali, że dokonują zjednoczenia dziedzictwa Krzyżaków. Austriacy oświadczali, że przywracają do istnienia Królestwo Galicji, zagrabione przez Polaków (Węgrom) w 1390 r. W wieku dwudziestym Polacy wymyślali własne teorie na temat „ziem odzyskanych”.

Ponieważ cały obszar zaboru rosyjskiego stał się w końcu integralną częścią cesarstwa rosyjskiego, dla pełnego zrozumienia tematu konieczna jest ogólna wiedza o historii Rosji i sprawach polskich. Dla historyków anglosaskich podstawowymi pracami wprowadzającymi są: H. Seton-Watson, The Russian Empire, 1806—1917, Oksford 1967, oraz P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795—1918, Seattle 1975.

Cyt. w: N. Riasanovsky, Nicholas I and Official Nationality in Russia, 1825—1855, Berkeley 1959, s. 70 i nn.

Ibidem, s. 127.

Fiodor Tiutczew, Hance do sztambucha, tłum. Włodzimierz Słobodnik, w: Wybór poezji, Wrocław 1978,s. 69.

Piotr J. Czaadajew, List filozoficzny (1836). Patrz R. Hare, Pioneers of Russian Social Thought, Londyn 1951.

Szymon Tokarzewski, Siedem lat katorgi. Pamiętniki (…) 1846—1857 r., wyd. 2 (…) powiększone rozdziałami skreślonymi przez cenzurę rosyjską. Warszawa 1918, s. 168—170. (Wyd. l: Pamiętniki. 1846—1857, z więzień, robót ciężkich i wygnania. Cz. I: Siedem lat katorgi. Warszawa 1907; cz. II: Ciernistym szlakiem. Warszawa 1909).

W. Lednicki, Russia, Poland and the West: essays in literary and cultural history, Londyn 1954, rozdz. 6: Dostoevsky and Poland.

Cyt. w: N. Riasanovsky, op. cit., s. 219—220.

Ewa Curie, Maria Curie, tłum. Hanna Szyllerowa, Warszawa 1949, s. 29—32.

Karl Baedeker, Russia with Teheran, Port Arthur and Peking: a Handbook for Travellers, Lipsk—Londyn 1914, s. 9—12.

Adam Mickiewicz, Do przyjaciół Moskali, w: Dzieła poetyckie, t. 3, Warszawa 1982, s. 299.

Cyt. w: A. Bromke, Poland’s Politics: Idealism versus Realism, Cambridge, Mass., 1967, s. 26.

Adam Mickiewicz, Stepy akermanskie, w: op. cit., t. l, s. 209.

Aleksander Błok, Osiemnaście dni Aleksandra Bloka — w Warszawie, tłum. Adam Galis, Warszawa 1976, s. 216.

Mimo późniejszych zmian stanowiska w tej sprawie zarówno Śląsk, jak i Pomorze były w tym czasie na ogół uważane za część Niemiec, obie te ziemie wchodziły też w latach 1815—66 w skład Związku Niemieckiego. Założony w 1834 r. Niemiecki Związek Celny (Zollverein), a następnie, od roku 1867, Związek Północnoniemiecki obejmował wszystkie prowincje Królestwa Pruskiego.

Ponieważ ziemie polskie stały się ostatecznie integralną częścią Królestwa Prus, ich historię można w pełni zrozumieć tylko w powiązaniu z historią całych Prus. Z prac napisanych w języku angielskim patrz W. A. Carr, A History of Germany 1815—1945, Londyn 1969; H. W. Koch, A History of Prussia, Londyn 1978; A. J. P. Taylor, Bismarck, Londyn 1955, i E. J. Feuchtwanger, Prussia — myth and reality: the role of Prussia in German History, Londyn 1970. Patrz także M. Laubert, Die preussische Polenpolitik von 1772—1914, Berlin 1920, oraz H.-U. Wehier, Die Polenpolitik in deutschen Kaisserreich, 1871—1918, w: Politische Ideologien und nationalstaatliche Ordnung, wyd. K. Kluxen, W. J. Mommsen, Monachium 1968; M. Broszat, 200 Jahre deutsche Polenpolitik, Monachium 1963, i Werner Grauendienst, Prussian Civic Consciousness and Polish Nationalism, w: Eastern Germany, ed. Góttingen Research Committee, Wurzburg. Współczesne polskie poglądy w tej kwestii ukazują się regularnie na łamach miesięcznika „Polish Western Affairs”, Poznań 1959; patrz L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem, 1850—1918, Warszawa 1973.

Oswald Spengler, Prussianism and Socialism (1919), cyt. w: E. J. Feuchtwanger, op. cit., s. 7.

C. E. Black, Poznań and Europę in 1848, „Journal of Central European Affairs”, VIII (1948), s. 191—206; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu polskim 1848 roku. Warszawa

Cyt. w: W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku (wg „Przyjaciela Ludu” 2, nry 5 i 8), Poznań 1959, t. 2, s. 77. Również w: P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland 1795—1918, Seattie 1975, s. 229.

M. Busch, Our Chancellor — sketches for a historical picture, tłum. ang. W. Beatty—Johnson, Londyn 1884, t. 2, s. 146—157. O marginesowości sprawy polskiej w myśleniu politycznym Bismarcka świadczy fakt, że w pracy A. J. P. Taylora nie została ona skwitowana nawet najkrótszą wzmianką. Por. J. Feldman, Bismarck a Polska, Kraków 1937, Warszawa 1966.

M. Busch, op. cit., s. 157—162.

J. Krasuski, Kulturkampf, katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX—wieku, Poznań 1963; E. Schmidt—Volkmar, Der Kulturkampfin Deutschland, 1871—1890, Getynga 1962.

Patrz H. Neubach, Die Ausweisungen von Polen und Juden aus Preussen 1885—1886: ein Beifrag zu Bismarcks Polenpolitik, und zur Geschichte des deutsche-polnischen Verhaltnisses, Wiesbaden 1967.

L. Trzeciakowski, The Prussian Stale and the Catholic Church in Prussian Poland, 1871—1914, „Slavic Review”, XXVI (1967), s. 618—637.

Karl Baedeker, Northern Germany…, Lipsk—Londyn 1890, s. 250—253.

A. Wojtkowski, Działalność pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, Toruń 1932; W. Jakóbczyk, Pruska Komisja Osadnicza, 1886—1919, Poznań 1976.

A.Basiński, Michał Drzymała (1857—1937), w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1946, t. 5, s. 424—25. W 1939 roku nazwę wsi Podgradowice zmieniono na cześć Drzymały na Drzymałowo. Tylko nieliczne polskie źródła wspominają fakt, że pomysł zamieszkania w wozie w celu ominięcia krzywdzących przepisów wyszedł od miejscowego Niemca, niejakiego Neldnera, który wspierał Drzymałę w jego walce z władzami pruskimi.

E. Martuszewski, Polscy i niepolscy Prusacy: szkice z historii Mazur i Warmii, Olsztyn 1974, s.8—9.

K. Marks i F. Engels (1848), zyt. w: M. Serejski, Europa a rozbiory Polski, Warszawa 1970, s. 240, 239—240. Poza tym źródłem ogólny przegląd opinii Marksa i Engelsa w sprawie Polski znaleźć można w pracach Celiny Bobińskiej, Marks i Engels a sprawy polskie. Warszawa 1955, oraz Marksa spotkania z Polską, Kraków 1971 (z obszernym streszczeniem angielskim). Marks opowiadał się za niepodległością Polski nawet wówczas, gdy jego opinie stawały się coraz mniej popularne w kręgach radykałów.