Анатоль Бензярук - Касцюшкі-Сяхновіцкія. Гісторыя старадаўняга роду

Лёгка заўважыць, што дакумент з’явіўся ў адказ на скаргу князёў Канстанціна Іванавіча Астрожскага і Юрыя Іванавіча Дубровіцкага-Гальшанскага на “баяр звычных” Касцюшку Фёдаравіча (№ 1) і ягоных братоў. Згаданыя князі, атрымаўшы ў спадчыннае валоданне Сцяпанскую зямлю (цяпер частка Ровеншчыны, Украіна), былі абураныя паводзінамі мясцовых баяраў, якія катэгарычна адмаўляліся ісці да іх на службу.

Насуперак аўтарытэтным сведчанням, браты Фёдаравічы лічылі сябе валынскімі баярамі і таму не прызнавалі ніякіх абавязкаў перад новымі ўладарамі, што і настойліва падкрэслівалі ў звароце да караля: пачынаючы з часоў Вітаўта Вялікага, іх продкі лічыліся валынцамі, а сёлы блізу Сцяпані ўпершыню атрымаў у валоданне іх бацька ад нейкага князя Юрыя.

Хто ж быў гэты загадкавы князь?

Канечне, ім не можа быць Юрый Дубровіцкі. Ён толькі пачынае валодаць Сцяпанню. Ды і сам тэкст дакумента дазваляе лічыць згаданага князя Юрыя нябожчыкам.

Галоўным прэтэндэнтам на ролю старога сцяпанскага гаспадара з’яўляецца дзед Ю.І. Дубровіцкага — князь Юрый Сямёнавіч Гальшанскі (каля 1410 — каля 1457). Той атрымаў Сцяпань прыкладна ў канцы 1440-ых гадоў ад гаспадара ВКЛ Казіміра Ягайлавіча (1440 — 1492). Ён шмат пасадзейнічаў вялікаму князю ў набыцці ўлады, і, трэба думаць, такі шчодры падарунак яму быў падзякаю за дапамогу.

Аднак з сярэдзіны 50-ых гадоў адносіны між Казімірам і Гальшанскім рэзка абвастрыліся. Прычынаю стала далучэнне Юрыя да апазіцыі, якая выступала за абранне на велікакняскі пасад Сямёна Алелькавіча [35].

Змова была раскрытая ў 1456 годзе, таму баярын Фёдар мог карыстацца сваімі землямі “з ласкі князя Юрыя” толькі да гэтага тэрміну.

Сыны апальнага князя Іван (каля 1435 — 1481) ды Сямён (каля 1445 — 1505) падзялілі сцяпанскі надзел. Прычым першы ў нечым паўтарыў нешчаслівы лёс свайго бацькі: узняў змову супраць Казіміра і быў за гэта пакараны смерцю. Але вялікі князь быў літасцівым да сына змоўшчыка — прыгаданага ў “выроку” 1511 года Ю.І. Дубровіцкага (каля 1480 — 1536).

Другім удзельнікам спрэчкі з Касцюшкамі выступаў славуты гетман К.І. Астрожскі (каля 1460 — 1530). Ён атрымаў частку Сцяпані ў 1509 годзе як пасаг за жонкаю — Таццянаю Сямёнаўнаю Гальшанскай [36].

Ці працягваў Фёдар служыць ім, як некалі памёрламу князю Юрыю Гальшанскаму?

З ХІХ стагоддзя ўсталявалася думка, што ў 1458 годзе вялікі князь Казімір падараваў Фёдару за паслугі маёнтак Сяхновічы [37]. Гэта, быццам, цалкам адпавядае логіцы падзеяў, якія разгортваліся вакол Сцяпані ў сярэдзіне ХVI стагоддзя, але, на жаль, зусім не пацверджана дакументальна.

Таму не будзем цалкам абвяргаць вельмі прывабную версію папярэдніх даследчыкаў, але прызнаем, што адзіны дакладна вядомы факт з жыцця Фёдара — прашчура роду Касцюшкаў сведчыць, што ў сярэдзіне ХV стагоддзя ён валодаў трыма сёламі ў Cцяпанскай зямлі. А спробы некаторых гісторыкаў лічыць яго першым уладаром Сяхновічаў ды яшчэ — велікакняскім сакратаром толькі на той падставе, што гэтыя валоданні і пасаду пазней меў ягоны старэйшы сын, — прызнаем за гіпотэзу, якая яшчэ патрабуе важкіх доказаў [38].

“Вырок” 1511 года павінен быў прымірыць абодва бакі. Касцюшка “з братамі сваімі”, нязгодны служыць новым гаспадарам Сцяпані, атрымалі магчымасць пакінуць тыя сёлы, якія яны мелі ў воласці, і “прэч з’ехаць”. А князі К.І. Астрожскі і Ю.І. Дубровіцкі маглі ўчыніць з гэтымі сёламі паводле сваёй волі [39].

Такое рашэнне вялікага князя Жыгімонта сведчыла, з аднаго боку, што Сцяпанскія землі Фёдаравічы трымалі толькі на правах асабістай службы, а з другога боку, яно ўскосна пацвярджала іх валынска-палескае паходжанне.

Ёсць у гэтай справе і яшчэ адзін цікавы момант. У так званым “Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх”, складзеным паміж 1387 і 1406 гадамі, “Сцяпань на Гарыні” названая ў пераліку менавіта валынскіх гарадоў [40]. За тое стагоддзе, што мінула з часоў Вітаўта, як бачым, змянілася тэрытарыяльная прыналежнасць земляў вакол Сцяпані. Гэта і выклікала непаразуменне, бо продкі Фёдаравічаў, трымаючы тыя самыя землі, лічылі іх валынскімі, а не сцяпанскімі.

Акрамя таго, пад час выдання пастановы Касцюшка, старэйшы сын Фёдара, ужо служыў у велікакняскай канцылярыі [41], таму Жыгімонт І не жадаў ствараць прэцэдэнт, падпарадкоўваючы аднаго чалавека дзвюм уладам.

Справа, аднак, як паказалі далейшыя падзеі, мела свой працяг, паколькі браты Фёдаравічы і надалей не збіраліся губляць свае сувязі са Сцяпанскім паветам.

Мажліва, самае значнае, пра што мы даведваемся з “вырока”, — гэта тое, што Касцюшкі ведалі свае пачаткі і выводзілі іх ад канца ХІV — першай чвэрці ХV стагоддзя — з часоў Вітаўта Вялікага.