Невядома - Славацкая надзея - досвед дэмакратычных трансфармацый

Пасля 1948 г. дэфармацыя славацкай праблемы ўжо працягвалася ў рамках адной партыі (Камуністычнай партыі Чэхаславакіі) і яе славацкага філіялу (Камуністычнай партыі Славакіі). Чэхаславізм, скарыстаўшыся дактрынамі дэмакратычнага цэнтралізму і пралетарскага інтэрнацыяналізму, зноў расквітнеў. Пасля татальнага выкаранення славацкага “буржуазнага нацыяналізму” палітычны аспект славацкага пытаннязнік на дзесяцігоддзі. Нават марксісцкая гістарыяграфія пазней прызнавала, што “чым больш мацаваліся сацыялістычныя стасункі, тым больш выразна звужаліся кампетэнцыі славацкіх нацыянальных органаў” (Мілаш Гасяроўскі).

Да галоўных правадыроў вышэй згаданага буржуазнага нацыяналізму (Чэхію, што характэрна, гэтая рэпрэсіўная тэндэнцыя абмінула, а ў якасці альтэрнатывы тут выступіла змова “сіяністаў”) у Славакіі прылічылі Густава Гусака, Караля Шмідке (nota bene чэха з паходжання), Ладзіслава Новамескага, Уладзіміра Клементыса, Даніеля Окалі, Івана Хорвата і многіх іншых вядомых даваенных палітыкаў, якіх засудзілі на доўгія тэрміны зняволення, а Клементыса — нават на смяротнае пакаранне. Цікава, што рэпрэсіі найперш закранулі асоб, якія ў 1943—1945 гг. свядома аддалі перавагу не ідэі збудовы савецкай Славакіі, а ідэі аднаўлення Чэхаславакіі. Гэтымі рэпрэсіямі Камуністычная партыя паставіла сваіх “нацыяналістаў” на адзін узровень з “народніцкімі” фашыстамі. Адзін з суддзяў, старшыня Камуністычнай партыі Славакіі і чэхаславацкі міністар замежных спраў Вільям Шырокі, у красавіку 1951 г. абгрунтоўваў жорсткі прысуд надзвычай проста: “Дакументальна ўстаноўлена, што Гусак і Новамескі ў партыі праводзілі лінію Аляксандра Маха” (міністра ўнутраных спраў першай славацкай дзяржавы). Відочна, што ў задачу была пастаўлена ліквідацыя славацкіх камуністычных інтэлектуалаў, якія імкнуліся пасля вайны ўвасобіць у палітычнае жыццё свае вызваленчыя нацыянальныя ідэі. Праз татальныя рэпрэсіі вельмі хутка атрымалася дасягнуць сітуацыі, калі аб правах славакаў людзі пачалі баяцца нават згадваць. Тым самым была створана спрыяльная магчымасць і для канстытуцыйнага (1960 г.) абсячэння правоў і паўнамоцтваў славакаў, што тлумачылася неабходнасцю поўнай палітыка-адміністратыўнай цэнтралізацыірэспублікі (апошняе азначала зняпад ідэі славацкага самакіравання). Пасля гэтай рэформы на славацкай тэрыторыі не засталося ўласных адміністратыўных інстытутаў, усе органы ўлады былі падпарадкаваны дзяржаўным міністэрствам, якія дзейнічалі на этнічнай тэрыторыі чэхаў.

Усё гэта, натуральна, выклікала прыхаваны супраціў славакаў, а пазней зматывавала рэактуалізацыю славацкага пытання,перш за ўсё ў інтэлектуальнай сферы, а таксама сярод часткі камуністычнай наменклатуры. Пасля рэабілітацыі “буржуазных нацыяналістаў” (увесну 1963 г.) адбылося павольнае вяртанне да рэфлексіі над гэтай праблемай, а ў другой палове шасцідзесятых гадоў (праўда, у рамках, вызначаных камуністычнай ідэалогіяй) на парадак дня выйшлі пытанні гаспадарчай і палітычнай роўнасці, улучна са спробамі федэратыўнага ўладкавання дзяржавы. У гэтую пару на той факт, што “ў адной дзяржаве існуюць два народы, якія не з’яўляюцца раўнапраўнымі” (Эўген Лёбл), пачалі спасылацца не толькі пісьменнікі, гісторыкі, філосафы, але й эканамісты. Гвездань Кочтух, напрыклад, першым зважыў, што Славацкая нацыянальная рада (абсечаны славацкі парламент) магла самастойна выкарыстоўваць толькі 2,7 працэнта нацыянальнага прыбытку Славакіі. Яму належаць і наступныя словы: “У Славакіі асіметрычная мадэль за дваццаць гадоў існавання паспела настолькі дыскрэдытавацца як палітычна, так і эканамічна, што сёння яе “плюсам” ніхто не верыць”.

Імкненне да федэрацыібыло складовай часткай палітыкі славацкіх камуністаў-рэфарматараў у 1968 г., калі яны ставілі за мэту ў дзяржаўна-прававой форме гарантаваць славакам сапраўднае нацыянальнае раўнапраўе з чэшскім народам. Уласна, такім чынам адстойваліся ідэі, сфармаваныя Славацкім нацыянальным паўстаннем (не выпадкова ў справу заангажаваліся шматлікія прадстаўнікі так званага пакалення паўстанцаў, раней асуджаныя як “буржуазныя нацыяналісты”). Сталінская мадэль сацыялізму, якая ажыцьцяўлялася з 1948 г., зразумела, не была схільна да хоць якога дэмакратычнага ўрэгулявання міжнацыянальных стасункаў. Таму выглядала парадоксам, што гарантам федэрацыі мелася быць манакратычная, унітарысцкая, цэнтралізаваная Камуністычная партыя Чэхаславакіі. Але ўжо нават не парадоксам, а ганьбай сталася тое, што закон аб федэрацыі ад 27 кастрычніка 1968 г. быў прыняты якраз у той момант, калі дэмакратыю ў Чэхаславакіі на дваццацігоддзе пахавалі брэжнеўскія танкі. Хаця фармальна славацкае пытаннебыло вырашана, але рэальна Чэхаславакія заставалася ўнітарысцкай дзяржавайпад кіраўніцтвам унітарысцкайКамуністычнай партыі Чэхаславакіі. Гэтак званы дэмакратычны цэнтралізм у Камуністычнай партыі і яе вядучая роля ў дзяржаве з азначэння не маглі дазволіць суверэнітэту нацыянальных рэспублік. Урэшце сталася тое, пра што казаў яшчэ ў 1968 г. гісторык Даніель Рапант: “Федэрацыя будзе служыць задушэнню дэмакратыі”.