Ігар Кузьняцоў - Таталітарызм. Курс лекцыяў

Плян:

1. Вытокі й перадумовы таталітарызму

2. Сталінізм як фэномэн савецкага грамадзтва

Таталітарызм як тып палітычнай сыстэмы паўстаў у ХХ ст. Што да самога гэтага слова, а таксама таталітарных ідэяў, то яны ўзьніклі нашмат раней. Тэрмін “таталітарызм” паходзіць ад позьнелацінскіх словаў “totalitas” (поўніца, цэласьць) і “totalis” (увесь, поўны, цэлы). У этымалягічным, непалітычным значаньні гэты тэрмін здаўна выкарыстоўвалі шмат якія навукоўцы. У палітычную лексыку яго ўпершыню ўвёў Мусаліні ў 1925 г. для характарыстыкі свайго руху. У канцы 1920-х гг. ангельская газэта “The Times” пісала пра таталітарызм як пра нэгатыўную палітычную зьяву, што характарызуе ня толькі фашызм у Італіі, але й палітычны лад у СССР.

Тэорыя таталітарызму складалася на працягу 1940-х—1950-х гг. і разьвівалася ў наступныя дзесяцігодзьдзі. Першыя клясычныя тэарэтычныя дасьледаваньні праблем таталітарызму — працы Ф.Хаека “Шлях да рабства” (1944) і Х.Арэндт “Вытокі таталітарызму” (1951), а таксама супольная праца К.Фрыдрыха й З.Бжэзіньскага “Таталітарная дыктатура й аўтакратыя” (1956), у якой зробленыя намаганьні эмпірычна абгрунтаваць таталітарызм як панятак, што адлюстроўвае сталінізм ды іншыя аднатыпныя палітычныя рэжымы.

Хоць таталітарызм робіцца рэальнасьцю толькі ў ХХ ст., ягоныя ідэйныя вытокі — у глыбокай старажытнасьці. Таталітарныя погляды, і, перш за ўсё, ідэі патрэбы поўнага падпарадкаваньня часткі цэламу, індывіду — дзяржаве, а таксама татальнага кіраваньня грамадзтвам існуюць больш за два тысячагодзьдзі.

Так, яшчэ ў 5 ст. да н. э. Гэракліт лічыў, што, валодаючы мудрасьцю, дасканалымі ведамі, “можна кіраваць рашуча ўсімі рэчамі”. Дастаткова дэталёвае абгрунтаваньне таталітарныя мадэлі дзяржавы атрымалі ў Плятона, Т.Мора, Т.Кампанэлы, Г.Бабэфа, Сэн-Сымона, Ж.-Ж.Русо. У больш позьні час гэтыя мадэлі знаходзяць сваё разьвіцьцё ў працах Фіхтэ, Гегеля, Маркса, Ніцшэ, Леніна, Сорэля, Зомбарта й іншых мысьляроў.

Нягледзячы на глыбокія зьместавыя адрознасьці, таталітарныя канцэпцыі маюць агульную лёгіку . Як адзначаў М.Бярдзяеў, вытокі таталітарызму належыць шукаць у палітызацыі ўтопіі. У таталітарнай мадэлі прывабная ўтопія атасаямляецца з абсалютнай ісьцінай. Гэта дазваляе разглядаць усе астатнія тэорыі й погляды як памылковыя ці сьведама хлусьлівыя, а іхных носьбітаў — ці як ворагаў, ці як заблукалых людзей, якіх трэба перавыхаваць.

Таталітарная ўтопія падаецца ў форме ідэалёгіі, што абгрунтоўвае мэты калектыўных дзеяньняў. Далейшая лёгіка фармаваньня таталітарнага ладу выглядае прыкладна так: агульныя мэты канкрэтызуюцца й рэалізуюцца з дапамогай эканамічнага й сацыяльнага плянаваньня.

Усеабдымнае плянаваньне, у сваю чаргу, патрабуе надзейных гарантыяў рэалізацыі плянаў, а менавіта — усемагутнай улады й масавай падтрымкі, што забясьпечваецца з дапамогай як гіпэртрафаванага росту інстытутаў улады, гэтак і сыстэматычнай ідэалягічнай апрацоўкі насельніцтва й мабілізацыі яго на выкананьне плянаў. Пры гэтым душыцца ўсялякае іншадумства, бо без адзінае ідэалягічнае веры немагчымае масавае паслушэнства. Кіраваная з цэнтру складаная дзяржаўная машына не дапушчае індывідуальнае свабоды грамадзян-шрубак, бо гэта пагражае зладжанаму функцыянаваньню цэлага. Дзеля дасягненьня вялікае агульнае мэты дазваляецца выкарыстоўваць усялякія сродкі — без уліку ані выдаткаў, ані ахвяр.

Таталітарызм уяўляе зь сябе спэцыфічную спробу вырашэньня абвостраных у хадзе грамадзкага разьвіцьця супярэчнасьцяў паміж ускладненьнем сацыяльнай арганізацыі й індывідуальнай свабодай. “Бацька” італійскага фашызму Мусаліні адзначаў: “ Мы першыя заявілі, што чым больш складанай становіцца цывілізацыя, тым больш абмяжоўваецца свабода асобы ”.

Індустрыялізм і этатызм (рэзкае пашырэньне дзяржаўнага ўплыву) спараджаюць калектывісцка-мэханістычны сьветапогляд , што складае аснову таталітарызму. Сутнасьць яго — ува ўспрыманьні сьвету як агромністай мэханічнай сыстэмы, а дзяржавы — як дасканалай, ідэальнай і добра зарганізаванай фабрыкі, машыны, што складаецца з цэнтру кіраваньня, вузлоў і шрубак, падпарадкаваных адзінай камандзе.

Для сацыяльна адчужанай, самотнай асобы таталітарызм надзвычай прывабны. Ён дае надзею з дапамогаю новае веры й арганізацыі сьцьвердзіць сябе ў нечым “вечным”, непараўнальна больш значным у часе й прасторы, чым асобны індывід, а менавіта — у клясе, нацыі, дзяржаве, партыі й г.д.