Әхәт Гаффар - Сайланма әсәрләр - 4 томда. 2 том

Аны әле тынычмы, тынычсызмы икәне билгесез йокы басканда, Зөлхиҗәнең яшьле керфекләре ачык иде әле.

Иртәгесен ул беренче эш итеп елганың биек, текә борылышы турысындагы тугайга бозау арканларга китте.

«Ниме дип бу су буенда каңгырып утырырга әле?»

– Кайтыйм мин, бозау, – диде ул. Аркан казыгын, каккан тукмагын аяк очы белән куерак үлән арасына тәгәрәтте. Гадәттә, ул аны үзе белән йөртә иде. Ул арканлаганда гына хаҗәт, шуңа күрә иртән апкайтасың. Элек, кичен бозауны алмага килгәндә, казыкны суырып кына чыгара торган иде. Бүген һәм моннан соң да шулай итәренә ышанмады. Көче бүтән иде инде. Хәзер җай белән генә, ипләп кенә кирәк. Ни белән каккан, шуның белән бәргәләп чыгарырга туры килер.

– Анда нишләрмен соң инде? – диде ул, авыл ягына карап.

Кичәге төнне исенә төшерде.

«Зират коймасын тәртипкә кертсәм генә инде».

Муса яңа рәшәткәләр кайтарып, кояшка киптерергә өйгән, җепсәлекләре дә бар, баганалыклары да байтак. Саваплы эшкә тоткан өчен сүз әйтмәс.

– Мин дә хуҗа ич әле, – диде ул.

Кайтып җиткәч, зират коймасының кайсы җепсәләрен, күпме баганасын алыштырырга, ничә рәшәткә кирәклеген чамалап чыкты. Балтаны кайрагач, чүкечнең сабы ничек утырганын сынагач, кадакларны барлагач кына эшкә кереште. Яхшы коралны ул гармун шикелле ипле булырга тиеш дип белә.

Кайбер көнне алыштырасы черек җепсәдәге рәшәткәләрне кубарды, аннары яңа җепсәләр юнып, баганаларга беркетте; кайсы көнне, төбен казып, яңа багана утыртты, тигез итеп рәшәткәләр какты. Үзе генә түгел, оныгы Тукай белән бергәләшеп. Җепсәнең юан башын үзе күтәрә, нечкә очын Тукай тота. Баганаларны уртаданрак күтәрергә тырышты, оныгына көч килүен теләмәде. Рәшәткә ташыганда гына аларның көче тигез кебек иде – һәркайсы көченнән килгәнчә ала. Иске рәшәткәләрне яга бардылар. Баганаларны, җепсәләрне койма астына салып калдырдылар.

Утырып бер ял иткәндә, Тукай:

– Утынга ярамыймыни болар? – дип сорады.

– Ярамый шул.

– Ник ярамый?

– Ызгыш чыкмасын дип.

– Нинди ызгыш?

– Зират ул бөтен кешенеке бит, олан. Аның һәр әйберсе җәмәгатьнеке. Җәмәгать әйберсен бер генә кешегә алу килешми, – диде Сөнгатулла. – Сүзе чыга аның. Ә сүз орасына ызгыш кушылуы бар.

– Искеләре урынына без яңаларын кагабыз ич. Үзебезнекен!

– Ярамагач ярамый инде, улым. Без аңа калганмыни?

Сөнгатулла үзен тынычландырырга тырышып эшләде. Зөлхиҗәнең алҗырсың, өзлегерсең дигәненә дә карамады. Муса белән килененең эндәшмичә генә юл куюына да кимсенмәде. Ул зират турысыннан узып киткән кешеләрнең үз хакында ни уйлаганнарын йә ни уйламаска тырышуларын да чамалады: берәүләре үләргә әзерләнә ди бугай, икенчеләре кара моны, бирешәсе килми үҗәтләнә дип гаҗәпләнәдер. Ә ул үзе фәкать тынычланырга ниятләп йөрде. Йөрәге тыныч кешегә көн дә бәйрәм ул.

Беркөнне озаклап яңгыр яуды. Ул яшен яшьнәүгә, башта бәреп, аннары коеп яуган яңгырга тәрәзәдән карап утырды, озаклап пыскырга керешкәч, тәрәзә төбендәге китапка күзе төште. Кулына алды. Толстой томы икән, русча. Сөнгатулла диванга барып ятты. Башта сакаллы картның рәсемен карады, аның тирән карашлы күзләрендә чагылып торган акыл чаткысы әсәрләтте. Әйтерсең лә үзенең көзгедәге төбәп баккан күз карашын күргәндәй булды. Аннары ул арткы биттәге эчтәлекне укыды – ни язган икән? Андагы «О жизни» дигәне кызыксындырды. Яшәү турында. «Кая әле!» – дип уйлады ул һәм, укуы авыр булса да, торган саен бирелеп китеп, яңадан тәрәзә янына, яктыга күчеп утырды.

«Мин үләрмен, минем гомерем бетәр дигән нәрсә күз алдына килә. Бу фикер газаплый һәм куркыта, чөнки үз-үзең кызганыч. Ә нәрсә үлә? Миңа ни кызганыч? Гап-гади итеп караганда мин нәрсә? Ярый соң, мин шушыннан куркаммы, миңа шул кызганычмы? Бактың исә, юк икән: тән, җисем беркайчан, беркайда югала алмый икән, бер генә тамчысы да. Димәк, мин әнә шул тамчы белән тәэмин ителгәнмен, ул тамчы өчен куркып торасы юк. Барысы да бербөтен торыр. Ләкин юк, кызганычы бу түгел диләр. Мин, Лев Николаевич, Иван Семёнович кызганыч…»

Сөнгатулла әллә нишләп китте.

«Димәк, мин, Сөнгатулла Гәрәй улы да кызганыч инде, ә? – дип уйлады ул. – Тукта, ник алай булсын?» – дип карышты, теләктәшлек эзләп, алга таба укуын дәвам итте.

«Ләкин беркем дә 20 ел элек булган кебек түгел бит, һәм һәр көнне ул башкача инде. Миңа ни кызганыч соң? Юк, тегесе дә, бусы да кызганыч түгел диләр. Үземне аңлавым, үземне мин иткән нәрсә кызганыч.

Ә синең ул аңың һәрвакыт бертөрле булып тормаган, ә төрлечә булган: бер ел элек башка булган, ун ел элек бигрәк тә башкача һәм әүвәлрәк тагын да башкачарак булган; күпме генә хәтерләмә, ул һаман үзгәрә барган. Синең хәзерге аңыңның сиңа нәрсәсе шулкадәр ошый соң, сиңа аны югалтуы нигә шулкадәр кызганыч? Әгәр дә ул һаман бертөрле генә булса аңлашылыр иде, югыйсә аның үзгәреп торудан бушаганы юк бит. Аның башлануын син күрмисең һәм таба да алмыйсың, ә син кинәт аның ахыры булмавын, хәзер үз эчеңдә булган аңның мәңгегә калуын телисең…»