Уладзімір Караткевіч - Вялікі Шан Ян

І раптам, нібы ўсведаміўшы нешта, супакоіўся:

— Ты ўсё лаеш. А што прапанаваў бы ты?

Твар філосафа крывіўся ад болю, але ён помніў, што галоўнае ў вучоным — вытрымка і спакой. І ён як мага больш вытрымана сказаў:

— У сутнасці гэта амаль сістэма цзін цян. Мэн-цзы ў сім-тым быў мудры. Разумееш, схільнасць чалавечай прыроды да дабра, як імкненне вады ўніз. Таму павінна быць добрай і краіна. Без правіцеля нельга, але і ён павінен быць чалавекам і не глядзець на падданага, як разбойнік на ахвяру, не бачыць ва ўсім зла, не душыць праўды простага чалавека, прымушаць без жорсткасці і толькі ў самым крайнім выпадку. Усім даць роўна па сто му зямлі, адмовіцца ад ваенных авантур, ад урадавага самаўладства над балотамі і азёрамі.

— Але ж балоты і азёры — гэта соль і жалеза, — з раздражненнем на бесталковасць філосафа ўсклікнуў Гунсунь. — Яны павінны належаць дзяржаве!

— Што ж, тады "чорнавалосым" [28] Простаму народу. гінуць?

— Чаму?

— А што, хіба не кожны памрэ без солі, хіба не кожны памрэ без жалезнага сярпа і плуга? Тады ўжо хай царства возьме самаўладнае права на паветра і ваду…

Купец маўчаў.

— …ну і яшчэ клапаціцца аб удовах, сіротах, бяздомных.

— Гэта ад Мэн-цзы. А што ж ад цябе?

— Ёсць адно сонца. Але нельга, каб быў адзін кіраўнік, адна вера. Трэба, каб усе былі калі не мудрыя, то адукаваныя, выхаваныя і сумленныя… Вось. І вось чаму — вораг нам сістэма "фацзя". Да смерці.

Абодва змоўклі. Бледная жоўтая стужка на ўсходзе даўно ўжо налілася святлом. Праз нейкую гадзіну павінна было пачаць днець.

Купец устаў, паправіў пад плашчом меч.

— Спадзяюся, ты ачуняеш, — сказаў ён. — Ты здорава пагрузнуў, але цікава было пагаварыць з табою. Я ніколі такога не чуў.

— Не змывай фарбы, — цiха сказаў Жун Лун. — Воiны цябе ўжо ведаюць. Гэта будзе як дакумент.

— Дзякуй. Бывай.

Вочы філосафа глядзелі пранізліва. Пасля ён заплюшчыў іх. Купец рушыў. І раптам вучоны з незвычайнай, халоднай яснасцю сказаў:

— Бывай, Гунсунь Ян, або… Вэй Ян.

— Што?! — Купец спыніўся, і на твары ў яго быў непадробны жах.

— Бывай, Шан Ян… Так, Гунсунь Ян і Вэй Ян па родных імёнах. Шан Ян па імю, якое даў Сяо-гун, прызначаўшы табе зямлю Шан.

Нават пад коркай было відаць, як збялеў твар вялікага правіцеля. Твар дрыжэў кожным мускулам, і мука, як перхаць, абсыпалася на бараду і халат.

— Ты ведаў?

— Ну, так. Мне трэба было ведаць усіх вас у твар, каб данесці гэтыя твары вярхоўнаму духу, каб той не памыліўся, калі трэба будзе караць. І я рад, што мне пашанцавала хоць перад смерцю, хоць раз убачыць цябе… Па тых самых нябесных меркаваннях… А пра цябе я проста здагадаўся. Яшчэ калі ты хацеў хапаць меч і сячы за мае словы аб быках ля храма… І яшчэ калі крыкнула птушка, несучы звестку аб чыёйсьці смерці. Гэта ж быў дух твайго дабрадзея Сяо-гуна, Шан Ян… І пасля, калі ты пачуў песню і так узганарыўся імем, а тут мяне і стукнула, як перуном, і я звязаў два імя… Але галоўнае, я здагадаўся па схаванай жывёльнай злосці, з якой ты спрачаўся са мною, адстойваючы сваю хлусню. Што было да яе нейкаму купцу? Ты ж іх таксама пакрыўдзіў.

Бязгучна засмяяўся:

— Гэты воін дурны, як чапля. Іначай ён убачыў бы пад грубым халатам твой абутак. І як цяжка тапырыцца твой халат — і значыць, пад ім кальчуга, я як тапырыцца паяс — і значыць, у ім грошы, і як тапырыцца ад мяча плашч. О-хо-хо.

Шан Ян пайшоў, але раптам спыніўся, бязмерна ўражаны, бо гэты чалавек больш за ўсіх ненавідзеў яго, меў на гэта права і ўсё ж…

— То чаму ж ты тады…

— Не па святасці і ўсёдараванню. Хутчэй па пякельнай, апошняй нянавісці. Вось ты ўцякаеш. Скажам, у Вэй, на сваю радзіму, з прынцам якой ты паступіў так вераломна. Або ў Хань.

— Тамтэйшыя ваны мае вучні.

— Вось я й баюся, што яны твае вучні, — са з'едлівай усмешкай сказаў Жун Лун.

— Буду жыць. То што твая нянавісць?

— Хачу, каб ты жыў, каб дайшоў да канца свайго кола, каб усе, выхаваныя табой, здрадзілі табе, каб адракліся дзеці, каб ты пракляў сваё смярдзючае вучэнне, як дваццаць год праклінае яго твой народ. А можа, пракляне і чэрава, якое спарадзіла цябе і твае думкі пяцьдзесят адзін год назад. Табе ж пяцьдзесят адзін, Шан Ян?

Вялікі канцлер у гневе падступаў да жоўтага, як бледны лімон, знясіленага чалавека, што сядзеў на траве ў пляме крыві. Вочы ягоныя гарэлі ад гневу, але не маглі сустрэцца са спакойным агнём вачэй філосафа. А той кідаў яму страшныя, як старадаўні праклён, словы:

— Ты не ўбачыш, як твая радзіма тупасцю насмерць зраніць цябе. І ў гэтым самы вялікі мой жаль. Але гэта будзе. І нашчадкі праклянуць цябе, і ніхто, акрамя мярзотніка, адкрыта не скажа, што любіць цябе. Але — і ў гэтым твой самы вялікі праклён — многія з іх возьмуць на ўзбраенне думкі твае, трактат твой, сістэму тваю — і тысячы год людзі будуць гарэць, захлынацца ў пякучым масле, жывымі зыдыхацца пад зямлёй. І сляза кожнага дзіцяці, кожнай жанчыны, кожнага безабароннага старога кожны раз, яшчэ і яшчэ, пракляне цябе ў аднадумцах тваіх, і разам з імі, і на ўсе вякі.