Уладзімір Караткевіч - Барвяны шчыт

— Подла. Гэта ж суцэльныя могілкі. Тут невядома, дзе зямля, а дзе прах. Дык паважайце ж вы такую зямлю, гады. Не варушыце. Хай спяць…

Ён ніяк не мог супакоіцца і, нібы плуг жывых людзей, а не косці, вывальваў з зямлі, абурана кідаў словы.

— А каб яны бачылі, што гэты іхні мёртвы кратэр… не ўсё яшчэ на зямлі — помнік ім, няхай нават звычайны, з бетону… Тут — можна, бо яны ж бетону не бачылі.

— Дзяцей трэба сюды вадзіць, — змрочна і нібы засаромлена сказаў Толік.

Лапік бульбы скончыўся. Вакол стаяла блакітная нечапаная трава. Вышэй каленяў.

— Ты, хлопец, сакратара паведамі, — сказаў Толік.

— Пайду, — сказаў Івар. — Не паеду раніцай. Пайду.

— Абавязкова схадзі… Івар, — раптам вельмі ціха сказала яна.

На траве стала лягчэй дыхаць. Магчыма, таму, што дзірван надзейны хутаў тое, белае, шчодра рассыпанае ў бульбянішчы.

Івар некалькі хвілін ішоў моўчкі. Потым сэнс слоў дзяўчыны дайшоў да яго, і ён здзіўлена пакасіўся. Не, ідзе спакойна. "Таксама мне яшчэ дбайніца".

Падышлі ўрэшце да ўнутранага ўхіла валоў.

— А невысокія, — сказала раптам Ніка.

Яны падняліся на вал і раптам застылі. Пад нагамі была бездань. Злізаны часам, сточаны, вал усё ж зрываўся ўніз такой страшнай, асабліва ўпрыцемку, прорвай, што халаднела ў нагах. І ў сінім сутонні направа і налева, да самага далягляду, ішоў усё той жа страшэнны, мёртвы, бязлюдны яр.

Толькі тут ахапіла іхнія сэрцы тое, што знікла. І яны ўсвядомілі душою магутнасць працы тых, што ўсе паляглі тут, і веліч горада, які загінуў бясследна, так і не адрадзіўшыся.

Яны сядзелі моўчкі доўга-доўга, а яр падаў з-пад ног, нібы хацеў агаліць сэрца зямное, ішоў у абодва бакі, нібы хацеў абняць зямлю.

У кратэры сям-там пачыналі ўставаць слупы цёплага туману. Варушыліся.

— Бачыце той, самы высокі, — сказаў Івар. — Недзе там, на княжай палове, стаяў церам. Калі малады князь паехаў паслом у арду і яго там зарэзалі — Еўпраксея, жонка ягоная, узышла на вышкі церама і з дзіцём кінулася адтуль. Ведала, не абароняць.

Слуп стаяў і чэзнуў паступова. Відаць, патокі паветра зганялі туманы.

— Дзіўнае месца, — сказала яна. — Такі нечаканы сум. Уладны. Дзе-небудзь ёсць яшчэ такое?

— У нас ёсць, — сказаў Івар. — Друцк.

— Цікава, — сказаў Толік. — Што, усё гэтае — можа быць, каб так і знікла? Каханне такое. Засталося ці не?

— Засталося, — сказаў Івар. — У людзях.

Нейкае няпэўнае святло зараджалася за ярам, за пустым полем на другім баку. Яно было бязмежнае, тое поле. Бязмежнае і пустое і трывожнае сяйва паступова залівала яго, нібы там, за даляглядам, налівалася зарыва.

Ніка сцепанулася, можа, ад лёгкай жуды, можа, ад холаду.

І тады Івар дастаў свае "князеўскія" прыпасы.

— Вып'ем атруты? — сказаў ён. — Справім трызну, Толя?

— Самая атрута, — сказаў марак. — А і вып'ем. Такое ўбачыць, ды не выпіць.

— Вып'ем, — сказаў Івар. — За гэты народ, што там…

Марачок выпіў з крышкі тэрмаса і скарынкай падчапіў салакі.

— Бедны народ, — сказаў ён. — Збожжа сеялі — мякінку елі. Ездзіў на іх, відаць, хто хацеў. І шкада, што ездзілі. Бо вось ляжаць жа… Ён, народ гэты… у-у!..

Пакруціў галавою, бо слоў больш не было.

Сяйва яснела, ператвараючыся ў барву.

— За старога князя, — сказаў Івар. — Які ён ні быў, а лёг… І за Фёдара, што засяклі ў ардзе.

— І за ўнука, што… з маці, — шэптам сказала дзяўчына.

— Імя ж яго — не вем.

Івар выпіў. Трох чалавек маўчалі.

— Ведаеце што, — сказаў Толік. — Вы хвілін трыццаць можаце пачакаць?

— А што? — спытаў Івар.

— Я ў Шатры, да кума. Гэта дзесяць хвілін. Хачу на заўтра запрасіць.

І з гонарам дадаў:

— Сыну два месяцы.

— Добра, — сказаў Івар. — Канечне, трэба сказаць.

Толік пайшоў зрэзам вала, спусціўся ў катлавіну, знік з вачэй.

— Моцны, — сказала яна. — Расце сабе сярод гэтых руін, карэннямі камень ламае.

Ён змаўчаў. Не ягоная гэта была справа.

Яснела, гразнела зарыва. І скора стала зразумела, адкуль яно. Над бязмежным полем, адтуль, з-за яго абшару, выкаціўся вялізны, як шчыт, барвяны месяц. Барвяны, як рана, трывожны, як невядомая пагроза, ён усплываў з татарскага боку і асвятляў поле, глядзеў няўмольна на вал, на людзей, на зямлю.

— "Лісіцы брэшуць на барвяныя шчыты", — сказаў Івар.

— Гэта "ўчора"? — спытала яна.

— Не. Гэта і ўчора, і сёння, і заўтра. Гэта — заўсёды… Як той, чыя костка. І Толік. І яго сын. І заўтра гарэлкі нап'юцца, і кум прыйдзе… Ат, ды што там… І будуць успамінаць, як плылі…

Месяц наліваўся барвай, але здаваўся чамусьці менш пагрозлівым. Можа, таму, што ўсё было і ўсё будзе… Ух, як яны ляжалі калісьці, на полі: у купах, упяўшыся адзін аднаму ў глоткі… Дрэўкі дзід раслі з іхніх грудзей… А ў Толіка жоўтагаловая, як лотаць, жонка, і заўтра ён абавязкова вып'е. Усё добра, толькі ў яго, Івара, дзірка на дне жыцця… А іначай і жыць не трэба. Гары яно, такое жыццё. Без добрых людзей, якія былі, ёсць і будуць, без іхняй праўды, чысціні, без бойкі за ўсё гэта. Бо так вось здохнеш.