Уладзімір Караткевіч - Госць прыходзіць на золкім світанні

Ён не памятаў, колькі ён сядзеў над пакамечанымі газетамі. Зноў стук у дзверы. Зноў сусед.

— Пане Антось, хутчэй да нас. Пра вас будзе казаць радыё.

Антось пайшоў. Ён вырашыў піць прыніжэнне да дна. Сям'я служачага не ведала, куды яго пасадзіць. Прысунулі да прыёмніка фатэль, паклалі ў вазачку цягучага янтарнага варэння, сунулі ў руку шклянку з чаем. І ўсё заглядалі ў рот.

Антось трымаў шклянку ў паветры, не адчуваючы, што пальцам горача.

— Увага, увага, — гулліва сказаў прыемны мужчынскі голас, — ідучы насустрач пажаданням слухачоў, наш карэспандэнт наведаў сёння майстэрню пана Доўгага. Але перш чым даць месца ля мікрафона нашаму вялікаму мастаку і, як выявілася, герою і патрыёту — мы павінны расказаць вам пра падзеі той ночы…

— Вас запісалі, дарагі пане Доўгі? — з захапленнем спытала малодшая дачка.

Нас сустракае яшчэ даволі малады і вельмі сімпатычны гаспадар майстэрні. У яго хударлявы твар, шырокія чорныя бровы і прыгожы разрэз вачэй.

— Пане Доўгі, якія думкі былі ў вас у тую хвіліну, калі вы выконвалі ваш подзвіг?

— Гм, — адкашляўся голас, — уласна кажучы, ніякіх. Але я цвёрда ведаў, хто мой вораг. Я адмовіўся ехаць у эвакуацыю, маё месца было тут. Я нічога не сказаў жонцы. Я ведаў, што яна добры чалавек, але ў нас нельга было спадзявацца нават на ўласных дзяцей.

Доўгі выпусціў шклянку на падлогу. Ён сядзеў аглушаны. А фальшыўка ішла далей, і нехта казаў за яго брыдоту і подласць. І нельга было крычаць, што гэта хлусня. І з кожным словам Доўгі ставаў усё больш самотны на свеце.

— Я хацеў сам знішчыць гэтага чалавека, але падумаў, што згіне з ім разам і яго таямніца. Ён быў мой вораг, вораг маёй бацькаўшчыны, маёй ідэі, за якую я хацеў бы загінуць, вораг правадыра, на якога я малюся… Не хваліце мяне, я толькі выконваў абавязак.

Доўгі анямеў. Яго забівалі гэтай няспешнай, чыннай размовай, такой спакойнай, хоць вялася яна пра жыццё чалавечае, якое згасла два дні таму.

— Пане Доўгі, можа, вы падзеліцеся з намі вашымі планамі? Што вы зараз пішаце?

— Планаў у мяне шмат, — забубнеў як у бочку Антосеў двайнік, — мне як мастаку трэба адлюстроўваць новае жыццё, што прыйшло на маю зямлю. Хацелася б напісаць у маёй новай майстэрні каля Берліна, якую дае мне бацькоўскі клопат, партрэт самага вялікага чалавека нашых дзён. Але я не збіраюся кідаць сваёй зямлі. Ачуняўшы ад хваробы, я збіраюся жыць тут, разам з маім народам.

— Дзякуй вам, пан Доўгі, — заспяваў голас. — Да пабачэння.

— Да пабачэння.

Белы, як хустка, Антось рушыў да дзвярэй. Яго паспрабавалі спыніць, але ён глянуў на сямейку каламутнымі ад ярасці вачыма:

— Ну! Эх вы, скатафагі.

Як яму прыйшла на думку гэта брыдкая грэчаская лаянка, ён і сам не ведаў.

…Кроў тукала ў скроні. Думкі мяшаліся.

"Што рабіць? Што рабіць? Хто паверыць, хто яго прыме зараз? Хто не плюне ў яго бок? Ён, як Каін, на гэтай зямлі абылганы, брудны, біты каменнямі. Што будзе, калі даведаюцца? Аднялі яго імя, сумленне, гонар мастака. Усё аднялі. Хлусня, хлусня ў свеце. Уладзя, дзеці!

І што рабіць? Што рабіць? Трэба ратаваць сябе, імя сваё, павагу будучых людзей да яго карцін. Але як? Як?"

І раптам злосць, злосць на аксамітнага ката, на бессаромных манюкоў з радыё, на шакалаў з прэсы, на ўсіх, хто ім паверыць, апанавала Антося. Нельга было проста давацца ў рукі хлусні: за стагоддзі яна занадта прызвычаілася да лёгкіх перамог. І разам са злосцю з'явілася безнадзейнасць, бо ён ведаў, што яму давядзецца быць аднаму, зусім аднаму. Хутчэй за ўсё перамогі не будзе. Хутчэй за ўсё ніхто не даведаецца, і толькі ва ўласным сумленні можна быць апраўданым.

Наступнага вечара, хутка пасля каменданцкай гадзіны, Антось рушыў з дому, каб больш не вяртацца туды. Усё зробленае за гэтыя месяцы яму ўдалося прыстроіць у былой прыбіральшчыцы мастацкай школы. Перад гэтым яго не прынялі ў чатырох месцах, зачыніўшы пад носам дзверы. Яго не хацелі бачыць. Пра яго не хацелі чуць. Паверыла толькі гэтая маленькая, змучаная жыццём жанчына. Толькі і спытала:

— Куды ж вы зараз падзенецеся, таварыш Доўгі?

— Не ведаю, — сказаў Антось, — я не думаў пра гэта.

— Пойдзеце на вёску?

Антось цяжка варухнуў сківіцамі:

— Я застануся тут. Тут усе ведаюць маю ганьбу… Усе будуць ведаць і апраўданні.

…Ён сядзеў у руіне насупраць афіцэрскага казіно і бачыў чырвоны ліхтар глыбока ў пад'ездзе. Часам пад'язджала машына з сінімі фарамі, часам няшчыльная штора, хістаючыся, кідала ў ноч пакаёвае жоўтае святло. Рука Антося раз-пораз намацвала ў цемры, поруч з сабою, нейкую круглую рэч.