Aleksandr Belyayev - Jahongir

Trotuarda borayotgan yo‘lovchilar ham shu ahvolga tushib qolishgandi. Eng qizig‘i, bu g‘alati hodisa shaharning ma’lum bir qismini qamrab olgan edi. Mana shu zonaga kirib qolgan har qanday odam shu zahotiyoq haykalday qotyb qolar, shaharning boshqa joylarida esa hayot o‘z oqimida davom etardi. «O‘lik zona» ga kirgan avtomobillar bu yerdan g‘izillab o‘tib ketardi. To‘g‘rirog‘i, ularni hech kim boshqarmasdi. Shofyor va yo‘lovchilar qimirlash u yoqda tursin, hatto fikr qilish qobiliyatini ham yo‘qotib qo‘yishardi.

Avtomobillar muyulishlarda burilmasdan, duch kelgan binoga borib urilar yoki bir-birovining ustiga mingashib qolardi. Shahar temir yo‘lining ikki poyezdi ag‘darilib ketdi, ulardan biri yo‘l chetidagi to‘siqni qo‘porib, to‘ppa-to‘gri serqatnov ko‘chaga quladi.

Olomon bu tahlikadan hali o‘ziga kelishga ulgurmasdan shahar yana bir yangi zarbaga duchor bo‘ldi. Allaqanday bir to‘lqin besh minut davomida hammani yana aqldan ozdirib qo‘edi. Odamlarni vahshiyona bir g‘azab chulg‘ab olgan edi. Bu gal hammayoqdan «urush» degan so‘z eshitilardi.

— Urush, g‘alabagacha urush! Dushmanlarga o‘lim! — deya qichqirishardi, erkaklar hassa va zontiklarini boshlari uzra silkitib. Ayollar, qariyalar va bolalar ham shunday deb baqirishar va palapartish milliy gimnlarni aytishardi. Odamlarning yuziga qarab bo‘lmasdi. Hammaning ko‘zi qonga to‘lgan, go‘yo ularning ro‘parasida yovuz dushman qilich yalang‘ochlab turganday edi.

— Ye o‘lish, yo qolish! Urush! Yashasin urush!

Urush va qon-qasos tuyg‘usi shu qadar kuchli ediki, shaharning ba’zi ko‘chalarida ur kaltak-sur kaltak boshlanib ketdi. Erkagu ayol qariyu yosh mushtlashishardi. Ayollar semiz bir xotinni o‘rtaga olib (aftidan, u chet ellikka o‘xshab ko‘rindi shekilli), zonti bilan shunday savalay ketishdiki, pirovardida zontikning faqat simlarigina qoldi. Ularning yuzi oqarib ketgan, ko‘zlari g‘azabdan chaqnar, sochlari to‘zg‘ib, shlyapalari yerda oyoq osti bo‘lib yotardi. Ammo ular allaqanday bir vahshiyona huzur bilan sho‘rlik ayolni hamon savalashardi. Odamlarning ko‘ziga hamma chet el josusi bo‘lib ko‘rinardi. Bir to‘da erkaklar o‘tib ketayotgan «Tez yordam» mashinasini to‘xtatib, taxmin qilingan «josus» ni sug‘urib olishdi. Bemorning kuygan badanidagi bintlarni yulib tashlashdi. Bemor qichqirar, es-hushini yo‘qotgan odamlar esa bintlar orasidan allaqanday maxfiy qog‘ozlarni qidirishardi.

Hamma — ayollar ham, erkaklar ham, keksalaru bolalar ham o‘zlarini xuddi haqiqiy jang maydonida jon olib, jon berayotganday his qilishardi.

Bu vasvasa qanday boshlangan bo‘lsa, huddi shunday birdaniga to‘xtadi.

Endi tamom holdan toygan odamlar hangu mang bo‘lib, kaltaklangan va yarador bo‘lgan sheriklariga, yerdagi qon halqoblariga, o‘zlarining dabdala bo‘lib ketgan kiyim-boshlariga tikilishardi-yu, ammo hech narsaga tushunisholmasdi.

Ommaviy vasvasa sabablarini tekshirish yuzasidan tuzilgan komissiya zudlik bilan jamiyatni qutqarish komitetiga aylantirildi.

Lekin kimdan qutqarish kerak? Komitet buni bilmasdi. Ammo u odammi yoki noma’lum bir mikrobmi, bundan qat’iy nazar, jamiyatga dahshatli, tarixda misli ko‘rilmagan bir dushman tahlika solayotganiga hech kim shubha qilmasdi. Ko‘zga ko‘rinmas bu yangi dushman huko‘matga urush va revolyutsiyadan ko‘ra ham xavfliroq tuyulardi, chunki u ko‘zga ko‘rinmasdi. Yana qachon, qayerdan yangi xavf tug‘ilishini va ung‘a qarshi qanday chora qo‘llash kerakligini ham hech kim bilmasdi. ZKamiyat tang ahvolda qolgan edi. Har kuni o‘nlab odam noma’lum xavfni kutish azobiga bardosh berolmay, aqldan ozar yoki o‘z-o‘zini nobud qilardi. Hukumat bilan matbuot odatdagi hayot oqimini bazo‘r jilovlab gurardi. Hademay davlat va jamiyat poydevori chilparchin bo‘pibgina qolmay, butun mamlakat ulkan bir jinnixonaga aylanib qoladiganday edi go‘yo.

Bu holat ayniqsa poytaxtda ko‘proq ko‘zga tashlanardi. Ammo tekin bu qadar vahimaga tushmagan odamlar ham yo‘q emas edi. Ular yangi-yangi mishmishlar tarqatib, aholini battar qo‘rquvga yulishardi.

— Yaqinda kasallik boshqatdan qo‘zg‘aladi, odamlar bir-birtarini g‘ajib tashlashadi…

— Kishilar nafas ololmay, bo‘g‘ilib o‘lishadi.

— Shunday bir uyqu elitadiki, hech kim qaytib uyg‘onmaydi…

Bu gaplarga hamma ishonadi.

Shuncha voqeadan keyin ishonmaslik ham mumkin emas edi.

Odamlar uy-joy va mol-mulklarini arzon-garovga sotib, hali kasallik tarqalmagan joylarga ko‘chish harakatiga tushib qoldi.

Jamiyatni qutqarish komiteti to‘xtovsiz majlis o‘tkazardi. Ko‘zga ko‘rinmas dushman sezib qolmasligi uchun (agar u tirik majudot bo‘lsa) majlis shahar ratushasi binosining yerto‘lasida, o‘ta maxfiy vaziyatda o‘tkazilardi. Komitet a’zolari kechasiyu kunduzi bosh qotirishlariga qaramay, kalavaning uchini topib bo‘lmasdi.

Taklif etilgan ekspert olimlar masala talashib qolishdi.

Psixiatrlar ommaviy psixoz va gipnoz haqidagi fikrni o‘rtaga tashladilar. Agar yovuz tuyg‘ularning junbishga kelib, odamlarning birdaniga qonsirab qolishi hisobga olinadigan bo‘lsa, yuqoridagi ilmiy izohga qo‘shilish ham mumkin edi, lekin hammaning baravariga aynan bir qo‘shiqni ayta boshlaganini qanday izohlash kerak? Ko‘chadagi mushtlashishdan ko‘ra ham ana shu beozor qo‘shiq olimlarni ko‘proq tashvishga solardi. Ro‘yirost sezilib turgan his-hayajonning odamlarga tez «yuqishi», ommaviy gipnoz va uning oqibatlari fanda ancha-muncha ma’lum. Lekin gipnozning bunday yashirin shakli igari sira uchramagan edi.

Bu hodisada allaqanday sehrgarlarning qo‘li bor, degan gap ham aqlga to‘g‘ri kelmasdi. Chunki go‘yo gipnoz orqali ular ko‘rsatadigan mo‘’jizalarni hech kim tekshirib ko‘rmagan, o‘rganmagan, buning ustiga sayyohlarning oldi-qochdi uydirmalari ham unga qorishib ketgan.

Sirli hodisani noma’lum mikrobga bog‘lash ham hech qanday natija bermadi.

Yangi «kasal» ga chalingan yuzlab odamlar obdan tekshirib ko‘rildi, vrachlar ularning qonini qayta-qayta analyz qilishdi: ammo hech qanday mikrob topisholmadi.

— Kasallikning ildizini butunlay boshqa joydan qidirish kerak, — degan fikrni o‘rtaga tashlashdi injener-elektriklar. — Hamma gap inson organizm tomonidan bevosita qabul qilinadigan radioto‘lqinlarda.

— Odamlar ham radiopriyomnik bo‘p ketibdi-da? — kinoyali luqma tashlashdi keksa injenerlar. — Afsonalarda bo‘ladi bunaqa narsa!

— Radioning o‘zi ham yaqin-yaqingacha faqat afsonalarda bo‘lardi-ku?!

Qariyalar yelka qisishdi.

— Bo‘lmasa isbot qilinglar!

— Isbot qilamiz!

Shunday qilib, medik hamkasblari kabi injenerlar ham ishga kirishib ketishdi.

Sirni fosh etish niyatida olimlar o‘z laboratoriyalarida o‘tirib, mikroskop va katod lampalari ustyda bosh qotirayogan paytda Iogann Krans ham xuddi ana shu jumboqni yechish uchun mijja qoqmay ishlardi.

Iogann Krans martabali olimlar jumlasiga kirmasdi. U shunchaki politsiya izquvari edi. Boy tajriba va katta iqtidorga ega bo‘lgan bu odam dushman mikrobmi yoki insonmi, degan savol ustida bosh qotirmasdi. Dushman kim yoki nima bo‘lishidan qat’iy nazar, uni topish kerak. O‘zi ko‘p marotaba muvaffaqiyat bilan qo‘llagan metodni ishga solib topish kerak. Jinoyat izlari! Uni mana shu narsa qiziqtirardi. Jinoyat izlari esa keragidan ortiqcha ham topilardi. Faqat ulardan ustalik bilan foydalana bilish zarur. Bu ishning muhimligi va sirliligidan qanotlangan Krans yeng shimarib ishga kirishdi, qolaversa, u ko‘zoynak taqqan xayolparast olimlardan ilgariroq kalavaning uchini topish ishtiyoqi bilan yonardi.

Kattakon kabinetdagi yozuv stoli ustida Krans fosh etgan jinoyatlarga aloqador o‘ljalar — jinoyatchilarning suratlari, barmoq izlari tushirilgan qog‘ozlar, har xil kalitlar, ashyoviy dalillar uyilib yotardi. Uning o‘zi esa stol ortida o‘tirib, so‘nggi voqealar haqida gazeta xabarlari va politsiya ma’lumotlarini ko‘zdan kechirdi, tun bo‘yi shahar planidan bosh ko‘tarmadi.