Aleksandr Belyayev - Jahongir

Shtirner hushtak chaldi. So‘shni xonadan yumshoq, lekin vazmin qadam tovushlari eshitildi. Kabinetga orqa oyoqlarida yurgancha lapanglab qo‘ng‘ir ayiq kirib keldi. U indamay Rudolfga yaqinlashdi-da, ikkala panjasini yigitning yelkasiga qo‘yib, tashqariga itara boshladi.

Rudolfning o‘takasi yorilib, orqaga tisarildi. Ostonaga yetganda shartta burildi-da, dodlagancha qochib ketdi.

Elza qo‘rquvdan qaltirar, Shtirner esa kreslo suyanchig‘iga yostangancha xaxolab kulardi.

— Noma’qul odamlarni haydab chiqazishning eng yaxshi yo‘li shu. Qaytib qadamini bosmaydi, xotirjam bo‘l.

Shunday deb, u yana xaxolab kuldi.

Shu payt telefon jiringlab qoldi.

— Allo! Ha, Shtirnerman, eshitaman. E-e, yana sizmisiz, janob Gotlib? Bu ishni shunday qoldirmayman deysizmi? O‘-ho‘! Yaxshi, otasizmi? Xo‘sh, xo‘sh. Faqat uyimga yaqin yo‘lamang! Agar to‘rt oyoqli do‘stlarimning ko‘ziga ko‘rinsangiz, tilka-pora qilib tashlashadi. Tayinlab qo‘yganman. Nima, amakingizning o‘limi? Qotil? Ana xolos!.. Xo‘sh, xo‘sh… Omadingizni bersin!

— Ahmoq, — dedi Shtirner telefon trubkasini qo‘yarkan.

— Shunchaligam qo‘rqitasanmi, Lyudvig?

— Azizim, insoniyat o‘rtasidagi kurashning eng zararsiz vositasi shu. Darvoqe, ikkinchi iltimosing ham bor edi shekilli.

— Aytishga ham qo‘rqib qoldim…

— Qo‘rqma. Bunisi endi ayiqning changaliga tushmaydi. Kim o‘zi?

— Emma. Oldiga kiruvdim. O‘zi bilai birga Zauyerni janubga jo‘natishni yolvorib iltimos qildi. U davolanishi kerak, bir o‘zi borolmaydi.

— Mayli, borsin. Endi borsa bo‘laveradi. Bu yog‘ini Zauyersiz ham eplayman. — Shunday deb, Shtirner tonggi gazetani qo‘liga oldi: — Endi mumkin! Darvoqe, bugungi gazetani o‘qiganing yo‘qmi? Ma, o‘qi, g‘alati maqola berishibdi. Ovoz chiqarib o‘qi.

Elza gazetani oldi-da, Shtirner tagiga qizil qalam bilan chizib qo‘ygan sarlavhaga ko‘z yugurtirdi:

«YALPI TELBALIK

Kecha kechqurun shaharda g‘alati voqea yuz berdi. Kechasi soat o‘n birda, besh minut davomida, ko‘pchilik — qancha odamligi hali aniq emas, lekin ma’lumotlarga qaraganda, bir necha ming kishi galati ahvolga tushib qoldi, to‘g‘rirogi, hamma baravariga mashhur «Qadrdonim Avgustin» qo‘shig‘ini xirgoyi qilishga tuShib ketdi. Asabi buzilgan ayrim kishilarda bunday hol ilgari ham yuz berib turgan. Lekin hamma gap shundaki, bu gal yalpi olomon shu ahvolga tushib qoldi. Gazetamiz muxbirlaridan birining o‘zi ham ana shu kasallikka giriftor bo‘ldi. Mana, uning hikoyasi:

— Tanishim, taniqli bir muzikashunos bilan kafeda o‘tirgan edim. Klassik muzika ixlosmandi bo‘lgan tanishim odamlarda musiqiy did pasayib ketayotganidan, muzikali estrada repertuari betayin djaz va fokstrotlar bilan to‘lib-toshib ketayotganidan shikoyat qilib o‘tirardi. U Betxoven, Motsart, Bax kabi ulug kompozitorlarning asarlari borgan sari kam ijro etilayotganini jig‘ibiyron bo‘lib so‘zlardi. Men uning gaplarini diqqat bilan tinglab, ma’qullab o‘tirardim, chunki o‘zim ham klassik kuylarning shaydosiman. Shu payt, buni qarangki, miyamda «Qadrdonim Avgustin» degan o‘sha bemaza qo‘shiq kuyi g‘imirlayotganini sezib qoldim. «Suhbatdoshim payqab qolsa-ya, — degan o‘y keldi ko‘nglimga. — Mendan umrbod yuz o‘girib ketadi!» U gapida davom etardi-yu, lekin allaqanday bir xayol xira pashshaday uni ham ta’qib etayotgani sezilib turardi… Ahyon-ahyonda u haligi xira pashshani quvganday, boshini silkib-silkib qo‘yardi. Qo‘qqisdan chehrasida hayrat alomati paydo bo‘ldi. Keyin u gapdan to‘xtadi-da, birdan qoshiqchani stakanga urib, boyadan beri miyamda aylanib turgan haligi qo‘shiq kuyini chala boshladi. Ko‘nglim bir narsani sezganday bo‘ldi-yu, lekin gapirishga jur’at etolmay, qoshiq sadosiga quloq solib o‘tiraverdim.

Shundan keyingi voqealar hammasidan ham oshib tushdi!

— Zuppe, «Shoir va dehqon», — deb e’lon qildi dirijyor va tayoqchasini ko‘tardi.

Ammo orkestr birdan «Qadrdonim Avgustin» kuyini chala ketdi. Xuddi e’lon qilingan qo‘shiq pardasida, o‘sha ohangda chala ketdi. Men, muzikashunos va restoranda o‘tirganlar — hammamiz baravariga o‘rnimizdan turib, bir daqiqa dong qotib qoldik.

Keyin birdan g‘ala-g‘ovur boshlandi, odamlar asafiy qo‘l silkir, bir-biriga hayrat bilan tikilardi. X,aligi yopishqoq kuy bir vaqtning o‘zida hammaning xayolini band etganiga shubha yo‘q edi. Notanish odamlar bir-birlaridan so‘rab-surishtirishgan: di, xuddi shunday bo‘lib chiqdi. Shundan keyin vahima battar;shjga mindi. Roppa-rosa besh minutdan keyin hamma narsa yana o‘z holiga qaytdi.

Olingan ma’lumotlarga qaraganda, Birja maydoni va Bank ko‘chasi atrofida yashovchilarning hammasi o‘sha paytda xuddi shunday ahvolga tushgan. Ko‘pchilik bir-biriga baqraygancha qo‘shiqni baralla ovoz chiqarib aytavergan. Operaga kirgan odamlarning gapiga qaraganda, Faust bilan Margarita «O, muhabbat guni» dueti o‘rniga orkestr jo‘rligida birdan «Qadrdonim Avgustin» qo‘shigini boshlab yuborgan. Ko‘p odam shuning orqasida aqldan ozib, ruhiy kasallar shifoxonasiga jo‘natilgan.

Bu antiqa holatning kelib chiqishi to‘g‘risida har xil gaplar yuribdi. Ilm dunyosining mo‘’tabar vakillari, garchi tarqalish sabablarini tushuntirib berisholmasa ham, buni yalpi ruhiy kasallik deb taxmin qilishyapti. Bu xastalik sirtdan qaraganda bezararday ko‘rinsa-da, ammo jamiyat ma’lum sabablarga ko‘ra qattiq tahlikaga tushib qoldi. Har qanday «noma’lum», bayon qilib bo‘lmaydigan narsalar odamlarning yuragiga gulgula solishi tabiiy. Buning ustiga, «kasallik» bundan ko‘ra ham og‘irroq shakllarda takrorlanishi mumkin, degan hadiklar bor. Unga qarshi qanday kurashish kerak? Qanday qilib uning oldini olish mumkin? Buni hech kim bilmaydi, chunki «kasallik» ning kelib chiqish sababi ma’lum emas. Shoshilinch ravishda olimlar va hatto prokuratura xodimlaridan iborat komissiya tuzildi. Bu komissiya odamlarni vahimaga solib qo‘ygan o‘sha quvnoq qo‘shiq yeirini aniqlashga urinib ko‘radi. Biz esa sabr-qanoat va xotirlsamlik bilan oqibatini kutamiz. Ehtimol, ko‘pchilik o‘ylaganchalik dahshatli hech narsa yo‘qdir».

Elza maqolani o‘qib bo‘lib, Shtirnerga qaradi.

— Buni qanday tushunish kerak, Lyudvig? — deb so‘radi u.

— Demak, hammasi joyida! Yur, nonushta qilamiz, jonginam!

Ulkan shahar aholisini besaranjom qilgan quvnoq nemis qo‘shig‘i, gazetalarning harchand tasalli berishiga qaramay, jiddiy xavotirlik tug‘dirar edi.

Minglab odamlar bu qo‘shiqni baravariga kuylashga majbur bo‘lgan o‘sha kechadan keyin oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas, faqat jamiyatnigina emas, balki hukumatni ham qattiq tashvishga solgan g‘alati voqea sodir bo‘ldi.

Qoq peshinda shaharning bir qismida butun harakat bir minut davomida taqa-taq to‘xtab qoldi. Go‘yo «bir minutlik norozilik chabastovkasi» e’lon qilingan, deb o‘ylash mumkin edi. Ammo bu zabastovka nihoyatda hamjihatlik bilan, o‘ziga xos ravishda o‘tardi.

Xuddi birovning ishorasi bilan bo‘lganday, idoralarning ishi birdan to‘xtadi.

Go‘yo qo‘llari shol bo‘lib qolganday, amaldorlar yozishdan to‘xtadilar. Magazinlardagi sotuvchilar xaridorlarga buyumni uzatgancha dong qotib qolishdi, ular ogizlarini ochgan va jilmaygancha miq etmay turishardi.

Restoranlardagi orkestr muzikachilari xuddi tosh haykalga o‘xshab qolishgandi. Xo‘randalarning ham ahvoli shu — birovning qo‘lida piyola, birov vilkadagi go‘shtni og‘ziga oborgancha qotib qolgan.

Hammasidan ham ko‘cha va maydonlardagi manzara kishini hayratga solardi. Mana, ikki soqchi o‘rtasida mahbus turibdi. U tosh qotgan soqchilar ta’qibidan bemalol qochib qutulsa bo‘lardi. Ammo gap shundaki, uning o‘zi ham bir, oyog‘ini ko‘targancha qimir etmay urardi. Bozorda esa och-yupun bir bola butun gavdasi bilan oldinga engashgancha tog‘oradagi pirojkaga qo‘l cho‘zib turibdi. Sotuvchi ayol bo‘lsa xuddi jo‘jalarini quzg‘undan asramoqchi bo‘lgan ona tovuqday hurpayib olgan. Tosh qotgan bu odamlar qiyofasida shu qadar aniq ifoda va nozik harakat mujassam ediki, manman degan haykaltarosh ham buni ko‘rib shubhasiz lol qolgan bo‘lardi.