Дубавец Сяргей - Дзёньнік прыватнага чалавека. Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ

Гэтак у творчасьцi. Гэтак i ў творцу.

Ratio - сам Дастаеўскi, яго асоба, ягоная сутнасьць як чалавека. Няпэўныя гены далi яму вострае (магчыма, што й падсьвядомае) зацiкаўленьне нацыянальнай праблематыкай. Усё гэта суб'ект Дастаеўскага. А Расея сталася аб'ектам згаданага зацiкаўленьня.

Але трэба рабiць высновы.

Эмоцыям Дастаеўскага ня варта давяраць безаглядна, тым больш нельга рабiць зь iх догму, пэўныя максымы (як гэта сталася, напрыклад, зь вядомай сьлязой дзiцяцi).

О, я не идеалист, - пiша Дастаеўскi ў адным месцы, а праз паўсотнi старонак: Я неисправимый идеалист. I тут няма супярэчнасьцi. Ва ўсiм малым, канкрэтным i практычным Дастаеўскi, безумоўна, не iдэалiст. Ён тут амаль прагматык. Ва ўсiм жа вялiкiм, абстракным i беспрадметным ён, няма сумневу, iдэалiст. Амаль мiстык.

Варта давяраць ratio Дастаеўскага. У развагах пра нацыю, грамадзтва, дзяржаву яно сустракаецца нячаста i ўсё ж сустракаецца. Як, напрыклад, гэтая вось актуальная выснова:

... калi ў краiне валоданьне зямлёю сур'ёзнае, тады i ўсё ў гэтай краiне будзе сур'ёзнае, ва ўсiх адносiнах, i ў самым вялiкiм i ў малым. Дбаюць, напрыклад, у нас пра асьвету, пра народныя школы, а я вось веру толькi ў тое, што школы тады толькi прымуцца ў нас сур'ёзна й грунтоўна, калi землеўладаньне ды землекарыстаньне наша арганiзуецца ў нас сур'ёзна й грунтоўна, i што хутчэй не ад школы атрымаецца добрае земляробства, а наадварот, ад добрага толькi земляробства... атрымаецца добрая школа, але нiяк не раней. Паралельна з гэтым прыкладам i ўсё: i парадкi, i законы, i маральнасьць, i нават сам розум нацыяў, i ўсё, нарэшце, усялякае слушнае йснаваньне нацыянальнага арганiзму арганiзуецца толькi тады, калi ў краiне ўсталюецца трывалае землеўладаньне. Тое самае можна сказаць i пра характар землеўладаньня: будзе характар арыстакратычны, будзе дэмакратычны, але якi характар землеўладаньня, такi i ўвесь характар нацыi.

Цiкава, якi характар у сучасных беларусаў - зь iхнымi спусьцелымi вёскамi, заняпалымі калгасамi, сьвiнакомплексамi, мэлiярацыяй, радыяцыяй?.. I калi б Дастаеўскi ўсьвядомiў сябе беларусам, цi ж мог бы ён гэтак жа ўзьнёсла сказаць: я беларус, як казаў ён: я рускi. Мусiць, ня змог бы. Таму б i не ўсьвядомiў...

Але скончу я яшчэ адным тлумачэньнем Дастаеўскага. Ён пiша як беларус (хай сабе проста як нярускi, хай сабе нават толькi на ўзроўнi згаданае генэтычнае нестабiльнасьцi) пра Расею й рускасьць - увогуле. Айчына й патрыятызм iснуюць для яго ў адцягнена-адзiнкавым варыянце. Значыцца, ягоныя развагi пра айчыну й патрыятызм я магу разглядаць як развагi пра Беларусь i беларускi патрыятызм (у гэтым выпадку хутчэй - нацыяналiзм). I калi гэта пазытыўныя развагi, пазбаўленыя дэструктыўнае мiстыкi, - тады й мы ў нашых пошуках i блуканьнях можам разглядаць досьвед Дастаеўскага як свой. А гэты досьвед важнейшы, чым тое нават, што Фёдар Дастаеўскi з паходжаньня беларус.

НОВАЯ КУЛЬТУРНАЯ СЫТУАЦЫЯ

... Тое, што адбылося й што адбываецца сёньня, мысьлiцца як Новая Культурная Сытуацыя. Гэта той краявiд, якi пачынаецца за вокнамi нашага цягнiка. Мы яшчэ ня ўбачылi яго як краявiд, бо нашую ўвагу прыцягвае мiльгаценьне нязвыклых будынкаў i дрэваў, якiя так раптоўна зьяўляюцца й зьнiкаюць за шыбаю. Нечаканыя кошты, парадкi, дзiўныя мiждзяржаўныя пагадненьнi, адстаўкi, рэйтынгi, абяцаньне вайны... Мы глядзiм на ўсе вочы, i новы пэйзаж выглядае спантанна й хаатычна. Але там, за будынкамi й дрэвамi, за плякатамi й помнiкамi, за ўсiм гэтым стракаценьнем хто захоча, ужо можа ўбачыць павольную лiнiю далягляду, пагоркi, над якiмi ўстае сонца. Гэта Новая Культурная Сытуацыя, у якую заяжджае наш шумлiвы цягнiк. Мы мусiм прыняць яе, а яна нас. Побач у вагоне нехта натужлiва крычыць пра патрэбу адраджэньня, а нехта - пра дарэмна пражытае жыцьцё, нехта - пра апатыю масаў. Тут адныя клiчуць да змаганьня з другiмi, а трэцiя дбаюць пра выгоднае месца ў новай гіерархii багатых i бедных... Але ўсё гэта - чмурныя настроi напрыканцы доўгага падарожжа. Неўзабаве цягнiк спынiцца, i кожны пойдзе ў свой бок. Хто да вакзальнае пачакальнi, хто ў мiльгаценьне адставак i рэйтынгаў, а хто - да павольных пагоркаў, над якiмi ўстае сонца...

ДЗЯДЗЬКА МIХАСЬ

Чалавек заўсёды адзiн. Калi ён гуртуецца ў суполкi, ён ужо ня сам па сабе чалавек. У статку ходзяць толькi маткi й дзецi. Але дзiк цi зубар заўсёды адзiн. Аднак, калi забiваюць адзiнца, сканчаецца й ягонае племя.

Так казаў дзядзька Мiхась.

Пятнаццаць гадоў таму ў лесе каля Доўскай шашы працавала падпольная беларуская школа. Мы даяжджалi сюды аўтобусам, а потым iшлi празь лес па адным. Была позьняя восень, i падаў першы сьняжок. Мы йшлi не па сьцежках, а проста па жухлым iмху, каб не пакiдаць сьлядоў. Каля вогнiшча на паляне нас чакаў настаўнiк дзядзька Мiхась. Ён заўсёды быў у гiмнасьцёрцы й заношаным курцяку. Нiхто ня ведаў, адкуль ён узяўся, i не пыталiся пра гэта.