Дубавец Сяргей - Дзёньнік прыватнага чалавека. Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ

Я ведаю мноства самапераканальных, гiпнатычных адказаў на гэтыя пытаньнi. Але яны не даюць выйсьця. Мне ж трэба, каб гэтыя пытаньнi аднойчы перасталi стаяць. Хай паўстануць наступныя.

Купала - заснавальнiк традыцыi й заснавальнiк заганы. Дойлiд Мёртвага Дому. Гэта ён - найвялiкшы пясьняр нацыi й адначасова - галоўны iдэоляг руцiны (варта параўнаць сьветлую й жывую "Нашу Нiву" А.Уласава з сухой, пратакольнай газэтай, рэдактарам якой стаў Купала). Калi ў пачатку стагодзьдзя (i крыху раней) узьнiкла ўнутранае процiборства ў рыфмiчнай пбры памiж воляй i доляй, беларушчына зазнала самы iмклiвы свой узьлёт i тут жа - сваю злаякасную пухлiну. Выяўленьне волi цi пошукi долi? Гэта й значыла - творчасьць цi руцiна? Гаспадар цi просьбiт, утрыманец? Валоданьне сваёй сытуацыяй цi маўклiвы пратэст супраць аб'ектыўных прычынаў? (Аб'ектыўныя прычыны бываюць толькi ў аб'екта.) Таленту цi нават проста жаданьня не хапiла, i перамагло другое. Пошукi долi. Лiтаратурныя й палiтычныя мэтры пачалi множыцца, капiявацца, набiраць штаты - у большасьцi на сацыяльную нажыўку. Выяўленьне волi паступова стала выключэньнем з правiлаў беларушчыны, магiстралю якое занялi пошукi долi. Гэтак славутая "Пагоня" стала выключэньнем у грамадзянскай паэзii М.Багдановiча.

I тады прагучаў клiч: шукаць! Не будавацца, ня ўзворваць, а шукаць! Дзе? Вядома ж, на шляхох. Беларускi шлях! Ня дом, а гасьцiнец, брук, бальшак. З гэтага паўстала цэлая фiлязофiя валацугаў, што мыкаюцца без кала й без двара. Сяк-так дацягнулi да БНР. Але выенчваньне долi ўжо запаланiла розум, i рушылi ў шлях. Савецкi час i сытуацыя Заходняй Беларусi канчаткова вымелi з традыцыi волю ў абодвух яе значэньнях. Доля стала сымбалем экстэнсiўнага, заняпаднага "росквiту". Да нашых дзён.

Адрозьненьне хiба ў тым, што на пачатку стагодзьдзя пад сьцягi шукальнiкаў долi йшоў сацыяльна заклапочаны элемэнт, а сёньня пад тыя самыя сьцягi зьбiраецца элемэнт дэклясаваны. Жорсткая насьмешка гiсторыi, карыкатура, уедная мэтафара: "Наша Доля", першая газэта беларускага адраджэньня, сёньня стала органам таварыства iнвалiдаў...

Фiлязофiя бадзякаў. Незалежнасьць на маршы. Шлях, рух, фронт... Вечныя Вандроўнiкi. Вось прапанаваныя крытэрыi, прастора, мэнтальнасьць, у якiх iснуе сёньня беларуская iдэя. Абветраная, выцьвiлая, усiхная. Яна на шляху. Дом яе Мёртвы. Замест новых Луцкевiчаў, Уласавых, Канчэўскiх сюды найшлi казённыя людзi са сваiмi камiсарамi. Квазiбальшавiкi, амаральныя маралiзатары, людзi-рэчы, бывшие в употреблении учарашнiя камунiсты, службiсты, кар'ерысты-аўтсайдэры. Мроеную й жаданую, сьветлую iдэю яны гвалтуюць як прадажную самадайку i, як у тым анэкдоце, лепяць ёй на заднiцу свае бухгальтарскiя штампы. Ня дзеля таго, каб прысвоiць цi адзначыцца, а толькi каб прыпадобнiць да сябе.

Жывыя людзi абмiнаюць гэты Мёртвы Дом. Бог даў Беларусi ня толькi самае горшае ў сьвеце начальства, але й самых нiкчэмных патрыётаў, самых баязьлiвых палiтыкаў, самых бязвольных змагароў...

Яшчэ ўчора руцiннасьць гэтага руху ратаваў арэол падпольля. Але ўжо колькi гадоў як гэты арэол разьвеяўся. I што ж змагары? Дагэтуль па ўсёй Беларусi стаяць стоды ранейшае iдэалёгii (цi гэта камунiсты вiнаватыя, што не прыбралi?), так i ня ўзгоднены памiж адраджэнцамi правапiс роднай мовы, ня створана дзяржаўная iдэалёгiя беларускага парадку. Нiчога ня створана. Уся дзейнасьць змагароў - гэта апэляцыi да наяўнае ўлады, якую яны называюць незаконнай. Гэта тыя ж крыкi пра долю. I нiводнага свайго валявога рашэньня.

У гэтай фiлязофii ёсьць i свае спадзевы (вось, вырастуць дзецi, тады...), i свае апраўданьнi (жывем дзеля Бацькаўшчыны). Але гэта фiлязофiя адмаўленьня творчасьцi. Яна - тыя няўздымныя кайданы, у якiх даклыпала да нашых дзён беларуская Iдэя Мёртвага Дому.

А я ўсё думаў - як зьвязаць творчасьць паэтаў майго пакаленьня з творчасьцю ўсiх гэтых панчанкаў, камейшаў, макалёў? Памiж iмi - прорва. Як знайсьцi агульную мову з апазыцыяй, што абрала сабе такi непрывабны iмiдж i чыя iдэйная прадуктыўнасьць уся - ад адваротнага, ад агiднага, ад сваркi на гэтых ленiнаў, камунiстаў i г.д., але бяз калiва чыну ў адказ.

Мне шкада маiх сяброў, якiя колiсь зазналi тую першую радасьць усьведамленьня. Многiя зь iх адыйшлi ад беларушчыны. Але найболей шкада тых, што засталiся, што заглушылi свае творчыя поклiчы й прынялi правiлы Мёртвага Дому. Яны папалiся на множаньнi, на рэпрынтах.

Яшчэ гадоў 10 таму фатакопii твораў Луцкевiча, Станкевiча, Варонкi... прыносiлi асалоду здабыткаў. Але сёньня самая iдэя вяртаньня - гэта прафанацыя. Ну, надрукавалi вершы Булака-Балаховiча й Езавiтава - што далей? Магутная iнэрцыя выцягвае энэргiю на ўсё новыя брашуркi... I няма iм канца. Рэпрынты, перадрукi, публiкаткi... Складнiкi фiлязофii руцiны. Рэпрынтная палiтыка, рэпрынтныя адраджэнцы... Быццам сабралiся паўтарыць усё, што так доўга ляжала ў спэцсховах. Паўтарыць адраджэньне тых - з тайным цi яўным помыслам апраўдаць уласную нятворчасьць. Нiбы за выратавальнае кола, хапаюцца яны за тыя прозьвiшчы, назвы, рэчы... I ўсё адно тонуць. Добраахвотныя паўпрэды Купалы й Крэчэўскага. Iмiтацыя паэзii, палiтыкi, дзейнасьцi, выкананьня абавязку перад бацькаўшчынай, перад iдэаламi ўласнае маладосьцi.