Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Павучальны ў гэтым плане матэрыял дае нам гісторыя рускай савецкай паэзіі. У 20-30-я гады, а нават і пазней да фальклору звярнуліся некаторыя паэты, увогуле чужыя народна-паэтычнай традыцыі і, можна сказаць, далёкія ад нацыянальных паэтычных вытокаў, паэты, якія не зрабілі паэтычную свядомасць народа часткай сваёй уласнай свядомасці, калі хочаце — сваёй душы.

Так, напрыклад, вельмі ўпарта і настойліва спрабаваў паслугавацца фальклорам І. Сельвінскі: у ранніх паэмах «Улялаеўшчына», «Камандарм-2», у вершаваным рамане «Пушторг», пасля вайны — у незакончанай трылогіі «Тры багатыры»; звярталіся да фальклору С. Кірсанаў у паэме «Золушка», А. Безыменскі ў паэме «Ноч начальніка палітаддзела» і інш. Аднак выкарыстанне фальклору ў гэтых аўтараў засталося на ўзроўні вонкавага пераймання, і нярэдка канчалася тым, што іх радкі гучалі парадыйна і толькі дыскрэдытавалі фальклор. Дзе прычына гэтага? Чым растлумачыць, што шчырае жаданне звярнуцца да народнай творчасці не прынесла гэтым паэтам плёну? А тлумачыцца гэта, напэўна, тым, што названыя паэты выхоўваліся, складваліся як творчыя асобы, на чыста літаратурнай традыцыі і былі, як я ўжо казаў, чужыя традыцыі народна-паэтычнай. Народная творчасць не была для іх натуральным спажыўным асяроддзем, з якога яны вырасталі, народная эстэтыка, прынцыпы фальклорнага адлюстравання жыцця, мастацкае мысленне шырокіх працоўных мас — ад усяго гэтага яны стаялі досыць далёка. А без такой ідэйна-эстэтычнай глебы ў душы іх успрыняцце народнай творчасці аказалася неглыбокім і неарганічным, прыёмы і сродкі фальклорнай паэтыкі выглядалі ў іх творах штучна прыцягнутымі і выпіралі з іх.

Аднаго жадання пакарыстацца сродкамі фальклорнай паэтыкі — мала. Аўтар, вядома, можа сказаць сабе: «Дай жа і я паштудырую фальклорныя выданні, назапашуся ведамі з гэтай галіны творчасці, засвою фальклорныя вобразы і матывы, прынцыпы і спосабы і прымушу ўсё гэта папрацаваць на сваю ўласную творчую задуму, на сучасную ідэю, на актуальную тэму». Можа, ён гэтак і зробіць, але вялікага мастацкага плёну чакаць у такім разе не прыходзіцца. Бо як нельга чалавеку баязліваму прыкінуцца смелым і рашучым, так нельга і лірычнаму герою прыкінуцца народна-нацыянальным характарам, калі ён гэткім у сапраўднасці не з'яўляецца. Баязлівец павінен пераадолець у сабе страх і боязь, расправіць, што называецца, плечы і душу і адчуць сябе іншым чалавекам, як бы парадзіцца нанава. Гэтак жа і лірычнаму герою, а дакладней — паэту: не народнага пакрою вопратку трэба адзяваць на сябе (пра гэта гаварыў яшчэ В. Бялінскі), а прычасціцца душой да лёсу народа, зрабіць гэты лёс сваім, зліцца з духоўным жыццём народа да канца, цалкам і поўнасцю,— да апошняга фібра душы, каб нішто не стаяла паміж табой і ім, каб ты адчуў сябе яго жывой часцінкай, каб усё, што ўласціва яму — характар, душа, склад мыслення, мова,— было ўласціва ў такой жа самай, прынамсі, меры і табе.

Усё гэта ўласціва такім, напрыклад, паэтам, як А. Твардоўскі, М. Ісакоўскі, А. Куляшоў. У іх творчасці фальклорны элемент не толькі не выпірае, але гучыць так арганічна, так натуральна, што мы, пры звычайным чытанні, не ставячы спецыяльнай мэты, нават не заўважаем яго. Уласна аўтарскае, прыдуманае і сфармуляванае паэтам, і — фальклорнае, прыкмечанае і ўхопленае з паэтычнай мудрасці народа,— не раз'яднаць, не аддзяліць адно ад другога. Фальклорнае ўваходзіць у арыгінальны твор так, як соль у страву: мы адчуваем, што яно ёсць, ведаем, што без яго было б чытаць «нясмачна» і што вылучыць яго немагчыма — яно растворана, яно ў самым духу верша, у самім водары і ў фарбах слова. Гэтакі твор, хоць і многа ў ім фальклорнага, заўсёды — жывы арганізм, з выразным, яскравым адбіткам асобы аўтара. Прыгадайце хаця б толькі адну эпічную рэч А. Твардоўскага — «Кнігу пра байца» («Васіль Цёркін»), Яе справядліва называюць савецкім паэтычным эпасам. У гэтай кнізе ўсё — ад пачатку да канца — народная праўда аб рускім салдаце на вялікай вайне, і сказана ўсё так, як бы гэта сказаў сам народ. І справа, вядома, не толькі ў тым, што верш кнігі — па-народнаму просты, ясны, даступны, што сотні радкоў кнігі гучаць афарыстычна, трапна, як народныя прыказкі, прымаўкі, досціпы, каламбуры, што ў тэксце нямала цытат з народных песень і прыпевак і г. д. Справа перш за ўсё ў агульным духу твора, у яго ідэйным змесце, у поглядзе паэта на вайну і на салдата ў гэтай вайне, справа ў філасофіі твора, у маральных крытэрыях і ацэнках — якія цалкам адпавядаюць народным; справа ў прынцыпах тыпізацыі, у той збіральнасці, усеагульнасці, скажам нават — сімвалічнай маштабнасці вобраза Цёркіна, што характэрна менавіта для народнага гераічнага эпасу, для гераічных казак і былін. Усё ж гэта аказалася творча падуладным Твардоўскаму таму, што ён з маленства, і ўсё жыццё, і тады, на вайне, жыў са сваім народам і сярод народа, жыў яго клопатамі, трывогамі і надзеямі, што думы і пачуцці народа былі ягонымі думамі і пачуццямі, што мова, жывое слова народа былі ягонай мовай, ягоным уласным словам.