Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Што ж датычыць «раешнікаў і частушак», паэт меў на ўвазе зусім не народную творчасць: тады, у 20-я гады, форму гэтых фальклорных жанраў вельмі старанна эксплуатавалі паэтычныя графаманы. Асабістыя адносіны Маякоўскага да сапраўды народных частушак зусім іншыя. У артыкуле «Збірайце гісторыю» (звярніце ўвагу, да чаго заклікае паэт-наватар, былы футурыст!) Маякоўскі пісаў: «...нават каравае і непісьменнае (якія-небудзь салдацкія частушкі) у многа разоў цікавей любой напышлівай белетрыстыкі літаратурных беларучак...»

Яшчэ ў самым пачатку творчага шляху Маякоўскі зрабіў стаўку на ўзбагачэнне сваёй паэтычнай мовы «каравай мовай вуліцы». Ён з'ездліва іранізаваў над ахоўнікамі якойсьці нібыта спецыяльнай мовы паэзіі. «Конь — изысканно, лошадь — буднично. Количество слов «поэтических» ничтожно. «Соловей» можно — «форсунка» нельзя». Для Маякоўскага непаэтычных, забароненых да ўжывання ў вершах слоў не было. Ды такіх слоў у нацыянальнай мове і сапраўды няма. Трэба толькі ведаць і адчуваць, дзе якое слова можна ўставіць.

Спытаем сябе: а ці дастаткова мы ўнушаем сёння паэтычнай моладзі гэту ісціну? Ці не раздражняюць нас патокі вершаў, у якіх адны «салаўі» і ніводнай «фарсункі»?

Маякоўскі не мог цярпець беднасці і недакладнасці паэтычнай мовы, безадказных адносін да карыстання словамі. З падобных вершатворцаў ён проста здзекаваўся:

Каб закончыць размову і пра гэты ўрок Маякоўскага — яшчэ адно яго выказванне: «Іншаземшчына з падручнікаў, агідная бязвобразнасць да гэтага часу псуе мову, якой мы пішам. А ў гэты час паэты і пісьменнікі, замест таго каб кіраваць мовай, забраліся ў такія захмарныя высі, што іх і за хвост не выцягнеш». Звяртаю ўвагу на падкрэсленыя словы. Думка Маякоўскага зусім ясная: мовай павінны кіраваць паэты і пісьменнікі. Бо яны надзелены самым тонкім адчуваннем мовы і слова. Ці заўсёды лічацца з гэтым вучоныя-мовазнаўцы, дыктуючы і прадпісваючы, што дазволена, а што не дазволена, як можна, а як нельга?

Маякоўскі заўсёды гаварыў ад свайго імя — у яго толькі «я» (у лірыцы, зразумела). Калісьці не надта разумныя апаненты папракалі паэта за гэта «ячаства». Я выцягваю гэты момант з аналаў літаратурнай гісторыі толькі для таго, каб зрабіць адно павучальнае, на мой погляд, супастаўленне. Сёння таксама ў нас ёсць аўтары, якія больш за іншых гавораць ад свайго «я» (нібыта па прыкладу Маякоўскага). Але чаму ж «я» ў вялікага паэта Рэвалюцыі не «выпірае» і не выклікае ў нас непрыемнага пачуцця, а ў гэтых, сучасных — і выпірае і непрыемна ўражвае? Чаму, чытаючы іх вершы, іншы раз робіцца ажно неяк няёмка?

Справа, як мне думаецца, вось у чым. Калі гаварыў Маякоўскі, усім было бачна, што вялікі паэт гаворыць пра вялікае, пра ўсенароднае, і гэта вялікае, усенароднае — на першым плане. Уласна, другога плана і няма: аўтарскае «я» цалкам і поўнасцю зліваецца са зместам твора, яно неаддзельнае ад апошняга. Нідзе — позы і самалюбавання. У гэтых жа таварышаў часам у наяўнасці іменна два планы, і на першым — уласная персона. Выпінанне і падкрэсліванне аўтарскай прысутнасці і ўранавае непрыемна чытача. Аб чым бы ні гаварылася — нават пра з'явы трагічныя — перш за ўсё не забыць пра сябе, маўляў, глядзіце, гэта я гавару, гэта я пакутую, я асудяїаю. Але ж чытач не дурань, не прастак, ён бачыць і разумее, што самарысавацца нядобра. Нікому, вядома, не забараняецца, але — нядобра, непрыгожа. Не трэба, як гаварыў паэт, аглядвацца: «Изящно ли пляшу я?» У Маякоўскага гэтага не было. А ў сяго-таго з нашых сучаснікаў гэта, на жаль, ёсць. Гэтакае не аддрукаванае, не вымаўленае пытанне да чытача: «Ну, як? Які я? Малайчына, га?»

Чым вызначаецца месца і значэнне паэта ў гісторыі літаратуры? Пытанне занадта вялікае, і таму я адкажу на яго зусім коратка: яго ўплывам на літаратурны працэс (пры жыцці і доўга пасля смерці), на творчасць паэтаў (сваёй краіны і другіх краін, сучаснікаў і нашчадкаў), на духоўнае жыццё грамадства ў часе.

Уплыў Маякоўскага — ва ўсіх гэтых і іншых аспектах — велізарны. Буйнейшыя паэты нашага стагоддзя — усіх краін і мацерыкоў — адчулі дабратворнае ўздзеянне яго паэзіі на сваю творчасць. Хай нават некаторыя і не з'яўляліся яго вучнямі ў прамым сэнсе слова. Але тое, што яны чыталі Маякоўскага і што яго эстэтыка — эстэтыка пераўтвараючага свет рэвалюцыйнага мастацтва — стала іх эстэтыкай,— несумненна. Іржы Волькер і Вітэзслаў Незвал, Назым Хікмет і Пабла Нэруда, Уладзіслаў Бранеўскі і Юліан Тувім, Бэртальд Брэхт і Іяганес Бехер, Поль Элюар і Луі Арагон, Гео Мілеў, Хрыста Смірненскі і Нікола Вапцараў, як і многія-многія іншыя,— сябры і паплечнікі Маякоўскага. Кожны з іх паасобку — буйная, самастойная творчая асоба. Але Маякоўскі быў першы. Ён даў прыклад, як, абнаўляючы паэтычнае слова, сістэму вобразаў, рытм і інтанацыю, удзельнічаць зброяй паэзіі ў вялікім рэвалюцыйным абнаўленні свету. Справа ж не ў вонкавым падабенстве — справа ў сутнасці творчасці, у глыбока ўнутранай сувязі, якая аб'ядноўвае вялікіх паэтаў сучаснасці.