Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Значыць, пры сапраўды гістарычным, навукова аб'ектыўным падыходзе мы павінны, відочна, трохі іншымі вачыма паглядзець на постаць Аляксандра Ельскага ў гісторыі беларускай культуры і з-за некалькіх яго старэчых «опусаў» не закрэсліваць таго, што ён зрабіў для свайго народа і краю. Яго зусім слабая ў мастацкіх адносінах «гутарка» 1906 года пра класавую згоду паноў і мужыкоў была проста смешным анахранізмам, яна не зрабіла і не магла зрабіць ніякага рэзанансу — бо ўжо грымелі магутныя раскаты рэвалюцыйных рытмаў Купалы і Цёткі, і новыя пакаленні моладзі слухалі сваіх, новых песняроў. Але тады — у сярэдзіне 80-х — слова Ельскага ў абарону роднай мовы і нацыянальнай годнасці беларусаў, у падтрымку ідэі нацыянальнага адраджэння Беларусі,— мела рэзананс вялізны. І хто ведае — сведчанняў, на жаль, няма — як шмат абавязаны яму тыя, што крыху пазней склалі касцяк дэмакратычнай беларускай літаратуры? Ніхто ж не вырастаў на пустым месцы, а на пэўнай культурнай глебе.

Гэтак жа думаў я, чытаючы, і яшчэ пра аднаго з пачынальнікаў — пра Наддзвінскага Дудара — Арцёма Вярыгу-Дарэўскага. Вельмі абаяльнай паўстае ў маім уяўленні постаць гэтага апантанага ідэяй беларушчыны чалавека! Ён быў старэйшым сучаснікам Ельскага, і яго кіпучая літаратурна-грамадская дзейнасць абарвалася з разгромам паўстання 1863 года. Змешчаны ў зборніку яго славуты «Альбом» — неацэннай каштоўнасці літаратурны дакумент дарэформеннай эпохі. А яго карэспандэнцыі ў «Рух музычны» і яго пісьмы! Колькі клопатных думак, колькі перажыванняў і балючага болю ў іх скупых радках — і ўсё пра Бацькаўшчыну, пра родны беларускі край! «Ажыві маё рассеянае беларускае сэрца! Падмацуй мой дух!» — просіць ён Уладзіслава Сыракомля). «З беларушчынай не разбратаўся. Гэта мой ідэал!» — піша ён Адаму Кіркору. Ідэал! — а не проста захапленне ці даніна модзе. Сэнсам жыцця і сваім жыццём — вось чым была для Наддзвінскага Дудара «беларушчына». «А, можа, вам, браты надвіслянцы, цікавай будзе паэзія вашых наддзвінскіх братоў, сялян Белай Русі? Змяшчаем тут узоры са шчырым пажаданнем, каб вы з імі пазнаёміліся,— і не сумняваюся, што зразумееце іх. Гаворкі ж славянскіх плямёнаў, хоць і падзеленых месцам і акалічнасцямі, маюць шмат супольнага, такога, што пры першым сутыкненні можна лёгка зразумець. Пераканаліся мы ў гэтым пры сустрэчах з сербамі і пры чытанні чэшскіх вершаў». Вось і яшчэ адзін цікавы штрых да так званай «славянскай супольнасці»: аказваецца, чыталі і чэшскія вершы і сустракаліся з сербамі! І пераконваліся пры гэтым, што свая мова — не горшая! І думалі: калі ў гэтых братніх славянскіх краінах так інтэнсіўна ідзе працэс нацыянальнага адраджэння, то чаму ж у нас, у Беларусі?.. То ці можам мы, беларусы, сядзець склаўшы рукі?..

Дзесяткі беларускіх вершаў Вярыгі-Дарэўскага загінулі бясследна. Сэрца працінаюць гэтыя кароценькія, набраныя петытам, радкі ў заўвагах: «твор не захаваўся», «твор не захаваўся», «твор не захаваўся». А калі б яны ўсе захаваліся? Калі б лёс аказаўся спагадлівы? Якое паэтычнае багацце мелі б мы сёння побач з выдатнай спадчынай яго сучасніка і сябра Дуніна-Марцінкевіча!.. Але добра: сёе-тое ўсё ж такі захавалася, ёсць. Ды ці ведаем мы тое, што ёсць? Ці не пара сказаць на ўвесь голас пра гэтага выдатнага дзеяча беларускай нацыянальнай культуры — як зрэшты і пра многіх іншых, чые імёны значацца справядліва сярод «пачынальнікаў».

Як і пра многіх іншых... Л у, так. Хіба, напрыклад, не варты ўвагі журналіст і літаратурны крытык Рамуальд Падбярэскі, які яшчэ ў 1844 годзе напісаў вялікі артыкул «Крытычны погляд па беларускую літаратуру». Удумаемся толькі: яшчэ ў 1844 годзе! — калі і сама назва Беларусь афіцыйна была «адменена». Ды тады адно вызначэнне «беларуская літаратура», увядзенне ва ўжытак самога гэтага паняцця, а тым больш надрукаванне гэтых слоў на тытульным лісце кнігі (зборніка Я. Баршчэўскага «Шляхціц Завальня») сведчылі і аб мудрасці і аб мужнасці аўтара. У названым артыкуле Р. Падбярэскі пра ананімную беларускую паэму «Энеіда навыварат» пісаў, што гэта ёсць «помнік духу, сілы і самых чыстых форм беларускай гаворкі» і таму «вечна жыць будзе ў народнай памяці». Той, хто амаль паўтараста гадоў назад не толькі бачыў хараство беларускага паэтычнага слова, але і так цвёрда верыў у яго моц і сілу, у несмяротнасць яго духу — той і сам, бясспрэчна, мае права па доўгую і добрую памяць удзячных нашчадкаў.

І вось яшчэ пра што думаў я, гартаючы (з прагавітай цікавасцю!) старонкі зборніка «Пачынальнікі». Трэба нам неяк у прынцыпе вырашыць пытанне, якой жа літаратуры належаць паэты і пісьменнікі, ураджэнцы Беларусі, акаталічаныя і выхаваныя ў польскай школе беларусы, якія ўсё жыццё пражылі на беларускай зямлі і пісалі творы на беларускім матэрыяле, бо ведалі перш за ўсё гэты край і яго прыроду, гэты народ і яго жыццё, яго нацыянальны характар, яго культуру, звычаі і абрады, казкі, паданні і песні. Праўда што: яны пісалі пераважна на польскай мове і менш ці зусім мала на беларускай. Але што з гэтага? Самі сябе яны лічылі беларускімі пісьменнікамі — няхай сабе найчасцей і ў значэнні «тутэйшымі», «мясцовымі», а не нацыянальна беларускімі. Зрэшты, амаль усіх іх мучыла гэтае раздваенне «нацыянальнай душы», адчуванне, што яны памыляюцца, залічаючы сябе да пануючай культуры суседняга славянскага народа. Нават найбольш прапольска настроены сярод іх А. Рыпінскі на старасці гадоў напіша ў пісьме да А. Плуга: «Можа, дарэмна мы горнемся да гэтай няшчаснай Польшчы як народжаныя на Русі...» Вядома, дарэмна! — маглі б адказаць на сумненні Рыпінскага, як і на сумненні многіх іншых яго сучаснікаў, сённяшнія іх нашчадкі, іх літаратурныя праўнукі. Але ж гэта была не віна іх, а бяда. Для іх асабіста — бяда, а для беларускай нацыянальнай культуры — трагедыя. Між іншым, усе гэтыя людзі ў гісторыі польскай культуры значнага месца не займаюць. Калі для нашай культуры яны хоць і «блудныя», але ўсё-такі «свае дзеці», то для польскай — яны ўсё-такі «дзеці чужыя», народжаныя на чужой зямлі і заклапочаныя чужымі клопатамі.