Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Я хацеў бы, каб мяне зразумелі правільна. Я прызнаю, што нават і паэт-перакладчык самага шырокага дыяпазону творчых пераўвасабленняў мае аўтараў, якім ён аддае перавагу. Але такіх аўтараў можа быць не адзін-два, а многа, пры ўмове, што кожны з іх — сапраўдны, цікавы паэт, што іх вершы могуць запаліць яго, натхніць, выклікаць жаданне «паспаборнічаць». А адбор, вядома, ёсць. Асабіста мяне, напрыклад, не прываблівае паэзія, пазбаўленая эмацыянальнасці, не сагрэтая сэрцам, халодная, паэзія змысловая, мазгавая, само сабой — вершаваныя рэбусы, галаваломкі, усякае фармальнае эксперыментатарства, што ў сур'ёзных мастакоў слова павінна заставацца ў стале, а не выстаўляцца «на людзі». Аўтараў такой «паэзіі» я пазбягаю перакладаць, ды і не змог бы прымусіць сябе за яе ўзяцца.

1976

Вось і яшчэ адно грунтоўнае, пераканаўчае сведчанне, што ў беларускім літаратуразнаўстве адбыўся своеасаблівы паварот: яно павярнулася вачыма і сэрцам да факта. Паварот гэты пачаўся не сёння і нават не ўчора, а гадоў дваццаць назад, патроху набіраў сілу і маштабы, і нарэшце абазначыўся зусім выразна. Зборнік «Пачынальнікі» — бясспрэчна, адна з самых значных вех на гэтай плённай дарозе.

Чытаў і думаў: як гэта было здарылася, што ў нашай навуцы аб літаратуры на доўгі час — калі не зусім, то ў досыць адчувальнай меры — прапала была цікавасць і павага да факта, да дакументальнага гісторыка-літаратурнага матэрыялу, што пыліўся ў архівах і на старонках даўно забытых, малавядомых выданняў? Дзе былі прычыны гэтай ненармальнай з'явы? У недастатковай агульнай культуры адных, якія проста не разумелі значэння і ролі дакумента і лічылі, што літаратуразнаўства можа абыходзіцца і без яго? У бесцырымоннасці другіх, для якіх факты і дакументы былі перашкодай, бо ішлі ўразрэз з іх невуцкавульгарнай канцэпцыяй і таму наогул адкідваліся і замоўчваліся па прынцыпу: раз факт не адпавядае пастаўленай задачы — тым горш для факта? «У такім разе мы яго проста ігнаруем! Яго для нас не існуе! Яго няма! К чорту яго, а не на свет божы!..» Ці, можа, і ў звычайнай ляноце нашай? «Ат, палезу я ў тыя архівы ды кнігасховішчы, тым больш — у далёкія, нават замежныя! Дысертацыю сяк-так зварганю, перапеўшы, пераядаўшы нанава агульнавядомае, усталяванае, абкатанае. Толькі яшчэ мацней зраблю выгадны акцэнт, націск на пэўным моманце!..»

Мабыць, і першае, і другое, і трэцяе часцей за ўсё спалучаліся разам, і ў выніку — выходзілі «гісторыі» ці «нарысы па гісторыі», якім якраз і не хапала гістарызму, не хапала добрасумленнага, навукова аб'ектыўнага стаўлення да дакументаў. Таму на старонках іншых літаратуразнаўчых «опусаў» пераважала навукападобная рыторыка, «агульшчына», і што яшчэ горш — трапляліся вывады і абагульненні зусім не ў карысць роднай літаратуры і культуры, бо яны былі занадта адвольныя, пабудаваныя, як-то кажуць, не на фактах, а на пяску. Дзякуючы гэтаму некаторыя значныя і вартыя ўвагі літаратурныя імёны або наогул утойваліся ад чытача, або называліся з такімі ярлыкамі, што лепш бы і не ўспамінаць іх зусім, а творчасць некаторых іншых таленавітых паэтаў і пісьменнікаў трактавалася ў пэўных адносінах несправядліва і ацэньвалася няправільна.

Зборнік «Пачынальнікі» ў гэтым сэнсе дае вельмі цікавы матэрыял для роздуму. А іменна: міжволі становіцца відочным, што наша дакастрычніцкая літаратура была значна багацейшай, чым мы прывыклі ўяўляць. У ёй намнога больш заслужаных імён, толькі трэба выцягнуць гэтыя імёны з несправядлівага забыцця, паставіцца да іх сціплай спадчыны па-гаспадарску, з дзяржаўнай мудрасцю. Свядома ці па нядбайству прыбядняцца — значыць, прыніжаць сябе, сваю годнасць.

Ну, вось, напрыклад, артыкулы і пісьмы вучонага і пісьменніка Аляксандра Ельскага. Наколькі помню, яшчэ з педвучылішча, гэтае імя — я сустракаў яго нязменна і безагаворачна ў рэзка адмоўным кантэксце, як прадстаўніка рэакцыйнага лагера ў беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Толькі ў канцы 60-х гадоў паявіўся нарэшце больш-менш аб'ектыўны пагляд на творчую дзейнасць гэтага пісьменніка — (маю на ўвазе 2-гі том «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры»). Кажу «больш-менш», бо, як мне цяпер уяўляецца, у цэлым месца і роля Ельскага ў літаратурна-грамадскім жыцці Беларусі 70-90-х гадоў недаацэнены. Вядома, творчая эвалюцыя яго з гадамі хілілася ўсё больш управа, у глыбокай старасці (на восьмым дзесятку) ён напісаў твор, у якім прапаведаваў класавае адзінства беларускага народа. Але ж быў і іншы перыяд у жыцці і творчасці Ельскага, калі ён з'яўляўся адной з відных постацей беларускага нацыянальна-вызваленчага руху (нездарма ж доўгі час жыў пад наглядам паліцыі), быў палымяным абаронцам беларускай мовы, правоў беларускага народа на развіццё нацыянальнай літаратуры і культуры, выказваў упэўненасць у шчаслівую перамену гістарычнага лёсу свайго краю. «Што ж да беларускай мовы,— пісаў ён у артыкуле «Пра беларускую гаворку»,— ...то паколькі незалежна ад цалкам індывідуальнай, уласцівай ёй характарыстыкі з'яўляецца яна мовай сярэдняй паміж польскай і рускай мовамі,— барацьба супроць яе з любога боку была б бясплённай, таму што ні беларуская гаворка не зменіцца цалкам і добраахвотна на польскую або рускую, ні таксама націск ніякім чынам не здолеў бы тут дабратворна ўздзейнічаць на духоўнасць народа, на яго маральную сутнасць». Ацэньваючы вядомы слоўнік І. Насовіча, ён піша, што з гэтага часу «беларуская мова можа быць спакойная за будучыню і развівацца на ўласнай глебе, толькі б добрая грамадзянская воля аўтараў умела выказаць гэтай мовай усё высакароднае, прагрэсіўнае і карыснае». «Каб паказаць, наколькі беларуская мова здольная адлюстроўваць самую ўзнёслую паэзію», паказаць «дастатковую гнуткасць беларускай мовы і запас слоў, адпаведных развітой мове ў яе вершаванай форме», ён сам робіць эквілінеярны пераклад першай кнігі «Пана Тадэвуша» А. Міцкевіча. «Калі народ любіць і ўшаноўвае песняй сваё гняздо, ужо гэта адно добра аб ім сведчыць; у такім выпадку, хто можа, няхай памагае яму палюбіць і захаваць для ўласнай славы і шчасця айчынную мову, якая з'яўляецца для яго сапраўдным скарбам, без якога не быў бы ён тым, чым ёсць, і не спяваў бы так чулліва і слаўна, як спявае пра родны край!..» Так ён заканчвае артыкул «Пра беларускую гаворку». А ў адным з лістоў да Яна Карловіча чытаем: «Свет знаходзіцца напярэдадні катаклізмаў, пасля якіх павінны прыйсці новыя грамадскія групоўкі. Ад гэтага паваротнага пункту пачнецца свабодны нацыянальны рух, дык і некалькімільённы беларускі народ разаўе свой дух у натуральным кірунку». «...Беларусь дачакаецца яшчэ свайго Шаўчэнкі». «Не, шаноўны папе, нельга сумнявацца, што яшчэ і Беларусь будзе жыць сваім духоўным жыццём і выпрацуе сваю «гаворку» да ступені «мовы». (...) Беларусь, амаль некранутая, мае будучыню не народаў, што аджылі, а тых, якія цягнуцца да жыцця, як кветка пад праменнымі сонца». Усё гэта прагучала за чвэрць веку да Купалы і Коласа, Цёткі і Багдановіча і трохі раней знакамітай «прадмовы» Багушэвіча! Хто яшчэ ў тыя змрочныя часы рэакцыі так гаварыў аб беларускай мове і аб самой Беларусі?! І хіба такія выказванні не ўплывалі на беларускую моладзь (асабліва студэнцкую), не распальвалі ў яе сэрцах жадання — працаваць дзеля вызвалення і ўзвышэння роднага краю? Яшчэ як уплывалі! Асабліва калі ўлічыць, што аўтарытэт Ельскага ў беларускім культурна-грамадскім асяроддзі быў вельмі высокі, бо гэта быў чалавек агромністай эрудыцыі, незвычайнай шырыні духоўных інтарэсаў і здзіўляючай творчай энергіі (на яго рахунку звыш тысячы публікацый на польскай, рускай і беларускай мовах!).