Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Асабліва змястоўнай і па-сапраўднаму глыбокай уяўляецца мне элегія «Супоня». Твор атрымаў такую назву, таму што на моцнай сырамятнай супоні павесіўся адзін з цэнтральных герояў твора. Гэта Муня, ён жа — Эмануіл Аляксеевіч, чалавек з пароды праўдашукальнікаў, лёс якіх у таталітарным грамадстве заўсёды незайздросны. Так адбылося і з Мунем. Газетчык па прафесіі, сумленны і, здаецца, таленавіты, ён ва ўсім імкнецца да справядлівасці, але ані не ўмее хітраваць. Таму і церпіць адно паражэнне за другім. Канец ягонай газетнай кар’еры ўжо ў часы «вертыкальшчыкаў» афіцыйна патлумачаны плагіятам, хоць на самой справе, як кажа Муня, «зусім наадварот было: чужыя думкі ўспрацівіўся я выдаваць за свае. Якраз з-за гэтай самай “вертыкалі” рэдактар у нас новы аб’явіўся — з былых райкомаўцаў, зростак такі аглоблі з дугою. Ну і давай усіх “вывертыкальваць” — што ні напішаш, слова ў слова каб у “вертыкальны” тон было. А ў мяне — свая галава на плячах і свае рахубы... “Не-е, — кажу, — гэта не за райкомаўскім сталом вымовы шлёпаць...”».

Аднак тады Муню толькі вымову і ўляпілі, а на пасадзе ён яшчэ неяк утрымаўся, хоць падчас ягонага дзяжурства ў газеце «замест “райком партыі” ўсяго ды праскочыла “райкорм партыі”: “р” лішняе ўплішчылася ды такі сэнс засвяціла!» Новыя ж улады абышліся з праўдалюбцам куды больш крута. Зрэшты, новыя яны толькі адносна, бо кадры скрозь засталіся старыя, хоць сваю фразеалогію трохі і перайначылі. «А во нагнаў жа мяне той самы ганчак райкомаўскі, зноў ухапіўся, ды ўжо не за лыткі, а з аглаблёю...» — працягвае сваю споведзь Муня. Вось і падаўся ён у фермеры, але і тут вялікай удачы не меў. Падводзілі ўсё тыя ж няўменне хітраваць, бескарыслівасць і сумленнасць. У часы, калі «жыццё робіцца ўсё больш глухім і бессардэчным», гэта вельмі вялікія заганы, пераадолець якія ў Муні няма сілы.

Па натуры гэты назіральны газетчык яшчэ і філосаф. Але жыццёвыя няўдачы, абумоўленыя найперш змрочнай рэчаіснасцю і толькі ўзмоцненыя характарам персанажа, робяць яго філасофію вельмі песімістычнай. «От, ты кажаш: “хамут...”, а хочаш — я табе скажу: хамут гэты — усё жыццё наша. І нехта, самы хітры і нахабны, зацягвае супоню. Гэткі выходзіць паварот: любі жыццё ці праклінай, а яно бярэ тваю шыю ў клешчы, аблягае загрывак і персі: цягні, выжыльвайся... Трасуцца сцёгны, іскры крывавыя ўваччу, — а ты цягні... цягні, аж пакуль з капытоў... Воля — яна толькі ў марах», — тлумачыць Муня, адчуваючы сябе хоць і дастойным у прынцыпе, але лішнім у такім жыцці чалавекам.

Кажу тут пра дастойнасць у прынцыпе, бо і сам Муня далёка не бязгрэшны. Зведаў ён карцёжніцтва ды п’янства, хоць незадоўга да самагубства наважыўся «завязаць» і з картаю, і з чаркаю, ужо і адступнога «зафугасіў» на поўную катушку. Збіраўся ўжо і ад’язджаць, ці не ў «райгазету», куды яго клікалі, як ён спадзяваўся, на сталую працу. А потым, здаецца, нечакана і для самога сябе, Муня перадумаў. Чаму? У элегіі зусім пэўнага адказу на гэты конт няма. Але відавочна, што Муню ўсё ж не хочацца пакідаць абжытыя мясціны, дзе застаюцца і пасаджаны ім адным бярозавы гаёк, празваны вяскоўцамі паркам, і выган з траўкай-мураўкай, такой ласкавай, што «хоць да шчакі прыкладвай», і палі, на якіх «жыта ў трубку ідзе», бульба лапушыцца, словам, уся тая любата, з якою зжылася чулая Мунева душа. А яшчэ ён на пошце «пісьмо нейкае атрымаў». Яно і дабіла канчаткова. Што было ў тым пісьме, застаецца загадкай. Аўтар, вядома, знарок пакідае такую загадкавасць без расшыфроўкі. Але і так зразумела, што сумленны чалавек не вытрымаў сучасных жыццёвых штормаў («у разбітым карыце плывеш — не для шторму пасудзіна», — гаворыць, маючы на ўвазе Мунева няўменне прыстасоўвацца да абставін за кошт сумленнасці, ягоны сябра).

Не задалося ў Муні і асабістае жыццё. Пакахаў ён значна маладзейшую дзяўчыну Клаву, якая на пэўны час звязала з ім свой лёс яўна без кахання, толькі дзеля таго, каб з’ехаць ад абрыдлых ёй вяскоўцаў у горад. Дык і даймае яна Муню на кожным кроку, здзекуючыся з яго часам адкрыта, а найчасцей прыхавана, праз розныя дробязі, чапляецца за якія жанчына вельмі вынаходліва. Псіхалагічная пранікнёнасць, дакладнасць ва ўсіх дэталях, якая заўважаецца і ў паказе іншых персанажаў, тут, у абмалёўцы Клавы, уражвае ці не найбольш.

Знешне дзяўчына падалася закаханаму Муню вельмі прывабнай, падобнай на крамяную радысачку, «вось толькі-толькі з градкі, абмытая свежай, са студні, вадою, з гуллівымі пераскокамі сонечных зайчыкаў, з хвосцікам валасоў, заціснутых гумкаю на самай макаўцы...». Але даволі хутка «радысачка» паказвае свой сапраўдны нораў, ператвараючыся калі не ў здрадліва-горкі яблык, то, як сказана ў элегіі, у «спахмурнелы грэцкі арэх». Двухсэнсоўна-з’едлівыя яе жарцікі ў халодны зімовы дзень: «А знаеш, калі б ты памёр, ну хоць бы сабе зараз, — я, напэўна б, і не заплакала. Слёзы на холадзе стынуць...»