Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Сказана, як заўсёды ў Быкава, слушна і трапна. Я ж пачну разгляд барадулінскіх лістоў з гаворкі пра багацце думак і пачуццёвай насычанасці ў вершах паэта. На першым плане ў іх матывы суму, выкліканыя і расстаннем з сябрам, і самім характарам нашага часу, які паэт у адной з нядаўніх гутарак афарыстычна назваў часам выпаўзання змей. Вызначэнне скрушлівазмрочнае, але небеспадстаўнае. Гэта выразна разумееш, наслухаўшыся той цынічнай хлусні, з якою вылазяць на людзі некаторыя абаронцы самых горшых узораў афіцыёзу.

Для чулай душы паэта гэткая хлусня асабліва невыносная. І таму ніколькі не дзівішся, прачытаўшы ў Барадуліна: «Яшчэ імгненне — // І душа завые». Такая канцоўка самага першага ліста (усе яны ў кнізе адметнай назвы не маюць, а толькі пазначаюцца ў парадку чарговасці). Згаданы ліст і пачаты кідкім пейзажным штрыхом, за якім зноў жа паўстае змрочны ў грамадскім плане воблік нашых дзён: «Дажджы й дажджы, // І хмары, і самота, // І глухата // З усходу да заходу». Гэты матыў суму, скрухі, глухога да людскіх турбот часу праходзіць праз увесь зборнік. Дрэвы ў паэта «маўчаць, дрывамі стаўшы ад пакуты» («Ліст другі»). «Свабодны ад будкі і ад ланцуга // Сабака брэша ў ноч глухавата. // Нібы пытае, чыя чарга // Завыць, каб забыць, // Што жыцця не багата» («Ліст дванаццаты»). «Як стол жалобны, // Усё наўколле» («Ліст шаснаццаты»). Усё гэта былі «Лісты з Вушачы».

У «Лістах з Менску» таксама блізкая па сваёй скрушлівасці карціна: «Ніхто не патрэбен нікому, // Апроч самога сябе» («Ліст другі»). «У душы мае свой закутак // І туды не пускае нікога // Катаржнік пажыццёвы — // Смутак» («Ліст шосты»). «А сэрца б’ецца // Наўздрыж. // Як салаўіная песня // Аб крыж» («Ліст восьмы»). «Паціху самота // Да змоўклай тугі // Звыкае, // Звыкае, // Звыкае...» («Ліст адзінаццаты»). «Каб труною стаць, // Сасна расце» («Ліст дванаццаты»). Тамсама ж: «Перапёлка смутку гнёзды ўе». «Толькі верад // На душы // Ды камяні ляжаць» («Ліст васямнаццаты»).

І ўжо як квінтэсэнцыя матываў суму і журбы ўспрымаецца «Ліст дваццаць пяты», з якога падаю дзве апошнія страфы:

Мы не жывем —

Мы толькі жнем журбу,

Цапамі нашай памяці

Малоцім.

Зажураныя,

Ў неба шлем мальбу.

Мяхі журбы

Даем свайму гарбу

І час наш блоцім.

І кожны з нас

Журбу ў сабе нясе.

Дубам журба

Маланкай крышыць кроны.

І тоіцца

Журба ў жывой красе.

Журбою пахнуць

Словы нашы ўсе,

Наш хлеб надзённы.

Перабольшванне? Празмернае згушчэнне фарбаў? Як сказаць. Пісаў некалі і Янка Купала:

Бываюць хвілі горкіх жаляў,

Душа і ные і баліць;

Агонь пякельны грудзі паліць,

І нечым той агонь заліць.

У гэткай хвілі цяжкай, труднай

Нямілым робіцца жыццё,

Пракляў бы цэлы свет злалюдны

І сэрца роднага біццё.

Пракляў бы свет і быт, і долю,

Усё б на лес сухі паслаў,

І даў бы думам спаць уволю

І сам бы спаў, навекі спаў.

Душа чалавечая ў залежнасці ад канкрэтных акалічнасцей праяўляе сябе па-рознаму. Бывае яна і зняверанай. І тады крычыць ад болю, скрухі, жыццёвай неўладкаванасці, а то і сумуе ад усведамлення абмежаванасці зямных дзён чалавека. А ў выніку нараджаюцца такія няўмольныя па сваёй неаспрэчнасці радкі, як у Максіма Багдановіча: «Шмат у нашым жыцці ёсць дарог. // А вядуць яны ўсе да магілы».

Рыгор Барадулін яўна пераклікаецца з Багдановічам у «Лісце дваццаць першым»:

Жыццё не азіраецца ніколі,

Ідзе ды йдзе дарогаю адной.

І да магілы за яго спіной

Ты блізішся ці шпарка, ці паволі.

Пераклічка, магчыма, і незнарочыстая, міжвольная, але зразумелая і натуральная: чым больш жыве чалавек, чым горш ён сябе пачувае, тым часцей яму даводзіцца задумвацца пра непазбежны скон.

У Барадуліна каталізатарам адпаведнага настрою, акрамя саліднага ўзросту (сёмы дзясятак размяняны), была і бальнічная палата, у якай верш ствараўся. І ўсё той жа сум па сябру-выгнанніку працаваў у гэтым кірунку.

Матыў вымушанага расстання з Радзімай таксама займае ў кнізе вельмі істотнае месца, становіцца адной з яе галоўных дамінант. І тэма Радзімы набывае розныя павароты. Тут ёсць і сцвярджэнне, што для роднага краю нялішні кожны яго сын, бо нават самы слабы, нягеглы з іх можа ўрэшце зрабіць нешта карыснае для Радзімы. У бітве з прышэльцамі і аб яго, недалужнага, хоць крыху «варожы затупіцца меч» («Ліст трэці» з Менску).

Не менш трапна выказана думка, што і няўдзячная Радзіма застаецца дарагой для сапраўднага патрыёта:

І выгнанец

Хоча на радзіму,

Хоць счужэлую,