Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Увогуле ж пытанне аб тым «вызваленні» ставіцца ў нас няправільна. Дэмакратыя, ленінскі падыход у гэтым пытанні даюць права бацькам выбіраць для сваіх дзяцей мову навучання. Практычна ў нас на Беларусі гутарка ідзе перш за ўсё пра рускую ці беларускую мову навучання, рускамоўную ці беларускамоўную школу. Хаця, вядома, могуць быць школы з іншымі распаўсюджанымі ў Беларусі мовамі. Для гэтага патрэбна дастатковая колькасць як рускіх (іх хапае), так і беларускіх школ (іх колькасць усё меншае і меншае, а ў сталічным Мінску ўжо няма ніводнай цалкам беларускамоўнай школы). Дык вось права на выбар мовы навучання павінна быць захавана. Тут дзвюх думак быць, мне здаецца, не можа. Але сам змест навучан­ня вызначаецца агульнай дзяржаўнай палітыкай, а не жаданнем тых ці іншых бацькоў. Першы намеснік міністра асветы БССР М. М. Круглей, як паведаміла газета «Звязда» 7 красавіка 1988 года, тлумачыць, што белару­ская мова не такі прадмет, як іншыя, дык ад яе можна вызваляць, а, скажам, ад замежнай мовы вызваляць нельга. А чаму такая няроўнасць? Я думаю, што ніякімі педагагічнымі, навуковымі меркаваннямі гэтую няроўнасць абгрунтаваць па-сапраўднаму нельга. Карацей кажучы, я глыбока пераконаны, што ў Беларусі ва ўсіх школах, на якой бы мове навучання яны ні працавалі, вывучэнне беларускай мовы павінна быць такім жа абавязковым, як і вывучэнне мовы рускай і замежнай. І пачынаць навучанне беларускай мове трэ­ба як мага раней. Цяпер ужо аб’яўлена, што з гэтага года беларуская мова ў рэспубліцы будзе вывучацца, пачынаючы з другога класа. Гэта ўжо нейкі прагрэс, зрух у лепшы бок, бо раней такое вывучэнне пачыналася з трэцяга класа. Але трэба ісці далей. Трэба пачынаць навучанне роднай мове з пер­шага класа, так, як гэта робіцца ў дачыненні да мовы рускай.

Кажуць, што ў такім разе дзеці будуць адчуваць пэўныя цяжкасці, блытаць мовы і г. д. Я думаю, што, наадварот, паралельнае вывучэнне дзвюх блізкароднасных моў будзе садзейнічаць засваенню адной і другой мовы. Але самае першапачатковае знаёмства з роднай мовай у нас у Беларусі, як і ва ўсіх добрых людзей, таксама павінна пачынацца яшчэ з самага ранняга дзяцінства, з дзіцячага сада, напрыклад. І трэба мець не толькі беларускамоўныя групы ў дзіцячых садах, а і ў групах рускамоўных знаёміць дзяцей з мовай беларускай. Дарэчы, ва ўмовах Мінска былі спробы з дзіцячага сада пачынаць вывучэнне замежнай мовы. Дык чаму не рабіць так і з мовай беларускай? Ды справа нават не столькі ў спецыяльным вывучэнні, колькі ў знаёмстве з беларускім словам праз чытанне цікавых казак, добрых вершаў, спяванне беларускіх песень, праз гульні на беларускім матэрыяле і інш. Усё гэта істотна, бо тое, што засвойваецца ў раннім дзяцінстве, застаецца найбольш трывалым на ўсё жыццё.

Трэба шмат што змяняць і ў падрыхтоўцы кадраў у рэспубліцы. Было б зусім натуральным, каб выпускнікі беларускіх сярэдніх спецыяльных і вышэйшых навучальных устаноў валодалі ў абавязковым парадку не толькі рускай мовай (цяпер гэта патрабуецца безумоўна), але і мовай белару­скай. У нас жа, нават у БДУ імя У. І. Леніна, беларускай мовай калі і валодаюць выпускнікі, дык толькі аддзялення філфака ды яшчэ факультэта журналістыкі (апошнія — далёка не ўсе). Праўда, з гэтага года ў нас сталі прымацца пэўныя меры для выпраўлення становішча. На педагагічных патоках розных факультэтаў БДУ сталі чытацца курсы беларускай літаратуры і гісторыі БССР. Ёсць магчымасць выкладаць на гэтых патоках і беларускую мову. Але нашы мовазнаўцы за такую магчымасць не схапіліся. Кажуць, няма каму выкладаць! Дажыліся...

Што дадуць гэтыя першыя спробы, яшчэ трэба паглядзець. Крычаць «ура» тут яшчэ рана. Але ўжо само ўсведамленне той акалічнасці, што выпускнікі нашых ВНУ, якія ідуць у школу, павінны пры неабходнасці свабодна выкладаць свой прадмет як на рускай мове, так і на беларускай, — ужо само гэтае ўсведамленне істотнае. Яно нараджае пэўныя надзеі, спадзяванні на лепшае. І ідзе яно ў духу ленінскіх ідэй. Пісаў жа У. І. Ленін яшчэ ў 1919 годзе: «Члены РКП на тэрыторыі Украіны павінны на справе праводзіць права працоўных мас вучыцца і гаварыць ва ўсіх савецкіх уста­новах на роднай мове, усяляк процідзейнічаючы спробам штучнымі сродкамі адцясніць украінскую мову на другі план, імкнучыся, наадварот, ператварыць украінскую мову ў сродак камуністычнай асветы працоўных мас. Неадкладна ж павінны быць прыняты меры, каб ва ўсіх савецкіх установах была адпаведная колькасць служачых, якія валодаюць украінскай мовай, і каб у далейшым усе служачыя ўмелі гаварыць на ўкраінскай мове». Гэтыя ленінскія словы, якія цалкам стасуюцца і да Беларусі, узяты з дырэктыўнага дакумента, з «Рэзалюцыі ЦК РКП(б) аб савецкай уладзе на Украіне», напісанай асабіста Леніным. У нас жа і сёння ў многіх дзяржаўных установах рэспублікі (амаль ва ўсіх!) на чалавека, які загаворыць па-беларуску, глядзяць як на дзівака ці малапісьменнага вяскоўца. А так быць не павінна. І не будзе, калі выпускнікі нашых школ, сярэдніх спецыяльных і вышэйшых навучальных устаноў будуць свабодна валодаць як рускай, так і беларускай мовамі. Каб такое стала рэальнасцю, трэба ўводзіць абавязковы ўступны экзамен па беларускай мове (экзамен заліковы, няконкурсны) і ў ВНУ, і ў сярэднія спецыяльныя ўстановы. Лічыцца ж (зусім слушна) у нас абавязковым такі экзамен па рускай мове. Такім чынам, гутарка ідзе пра тое, каб у Беларусі зрабіць рэальнасцю двухмоўе, пра якое мы многа гаворым, але якога фактычна не маем. А яно патрэбна не на словах, а на справе.