Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Але яшчэ да яе здачы ў набор я меў неасцярожнасць змясціць у друку пра М. Гарэцкага артыкул, які трапіў на вочы тагачаснаму загадчыку аддзела культуры ў ЦК КПБ С. Марцалеву. I ён публічна заявіў, што Бугаёў няправільна тлумачыць М. Гарэцкага. Для палахлівага рэдактара гэтага было б дастаткова, каб кнігу «зарэзаць». Але мой рэдактар Г. Юрчанка якраз палахлівасцю не вызначаўся. Ён зрабіў выгляд, што марцалеўская крытыка да кнігі не мае дачынення. Фармальна яно так і было. Але ж тыя сцверджанні, за якія зачапіўся пільны начальнік у маім артыкуле, ішлі і ў кнізе. Адкрытай палемікі з Марцалевым я не вёў, але ў піку яму цяпер падмацаваў свае думкі цытатамі з Леніна. I ўсё абышлося.

Горш было з пятай кнігай. Яна выйшла пад загалоўкам «Шматграннасць», а магла б называцца і «Шматпакутнасць». I не толькі таму, што на долю беларускіх пісьменнікаў вельмі часта выпадалі неймаверныя пакуты, а яшчэ і з той прычыны, што і сам я зазнаў нямала турбот з гэтай сваёй кнігай, у гучную назву якой укладвалася ідэя пра жанрава-тэматычную і стылёвую разнастайнасць нашай літаратуры, яе эстэтычнае багацце.

Яно і само па сабе было вельмі адносным, а ў маёй кнізе выглядала яшчэ і абкарнаным, бо пры рэдагаванні давялося зняць артыкулы пра П. Галавача, С. Грахоўскага, I. Навуменку, А. Вярцінскага і некаторых іншых пісьменнікаў розных пакаленняў, разгляд апавяданняў 1966 года, цэлы раздзел з аналізам крытычных прац, у якіх так ці іначай ставіліся праблемы жанрава-стылёвага развіцця беларускай літаратуры, а таксама прыйшлося рабіць шмат купюр амаль ва ўсіх уцалелых артыкулах.

Але нарэшце кнігу падпісалі ў набор. Я атрымаў зусім неблагі, калі параўноўваць з цяперашнімі ганарарамі, аванс і ўжо чакаў карэктуры. I тут выпадкова высветлілася, што адрэдагаваны з вялікімі пакутамі тэкст у друкарню не трапіў, а наогул згублены. Нячыстая сіла тут наўрад ці ўмешвалася. Была, мабыць, толькі чыясьці нядбаласць, з-за якой давялося пачынаць усё спачатку, выкарыстаўшы другі машынапісны экзэмпляр. А гэта яшчэ не менш двух месяцаў працы, спрэчак, нервознасці і, галоўнае, новыя скарачэнні і праўкі, бо цяпер не праходзіла нямала і таго, што раней пярэчанняў не выклікала ці няхай і са скрыпам, але пакідалася. Мы ўжо не ўкладваліся ў тэрміны. І кніга, запланаваная на 1969 год, выйшла толькі ў 1970-м. Яна і зусім бы не пабачыла свету, каб не атрыманы аванс. Проста спісаць яго па тых часах не выпадала. І самае парадаксальнае, што пасля таго, як мы другі раз падрыхтавалі тую шматпакутную «Шматграннасць» да набору, знайшоўся раней адрэдагаваны экзэмпляр. Яго нечакана выявілі ў нейкіх рэдакцыйных запасніках і аддалі мне на памяць.

Можа, і дарэмна, бо дзякуючы такому падарунку я зразумеў, што кнігу яшчэ па першым заходзе крамсалі і без майго ведама. I не толькі рабілі дадатковыя праўкі, але і здымалі цэлыя артыкулы. Асабліва шкода было, што «вылецеў» вызначальны для канцэпцыі кнігі артыкул «Стылёвая шматгран­насць і крытычная спрошчанасць». У ім вялася палемічная ў дачыненні да артадаксальнай крытыкі размова пра раманы «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля, «Нельга забыць» У. Караткевіча і некаторыя іншыя творы, якія найбольш вылучаліся ў тагачаснай прозе.

Вядома, усё гэта не прайшло і пры паўторным рэдагаванні. Рэдактарам кнігі была А. Куліш, якая толькі пачынала працу на гэтай вельмі няўдзячнай пасадзе. I яна напакутавалася яшчэ больш за мяне. Асцерагацца ж у яе падстаў было больш чым дастаткова. Бо якраз тады, не зважаючы на пратэст Саюза пісьменнікаў, раскідалі ўжо гатовы набор кнігі С. Андраюка пра беларускую прозу другой паловы 1950-х — 1960-х гадоў. А я, хутчэй за ўсё з-за таго, што публічна падтрымаў А. Разанава і яго сяброў у іх барацьбе за беларускую мову, трапіў у артыкул тагачаснага сакратара ЦК КПБ па ідэалогіі С. Пілатовіча, які ў пераліку найбольшых ідэалагічных грэшнікаў першым назваў мяне. Добра яшчэ, што абвінавачанне было агульнае, без упамінання канкрэтных прац. Таму я мог заяўляць, што паважаны сакратар мае на ўвазе не тыя артыкулы, што ідуць у кнізе.

З вялікімі цяжкасцямі прабівалася да чытача і «Чалавечнасць». Яна таксама выйшла са спазненнем, у 1985 годзе замест 1984-га. Але гэта ўжо цалкам залежала не ад выдавецтва «Мастацкая літаратура», дзе друкавалася кніга, а непасрэдна ад цэнзуры. Кіраўнікі ж выдавецтва М. Дубянецкі і С. Андраюк баранілі мяне самым рашучым чынам, за што і атрымалі наганяй ад вядомага сваёй звышпільнасцю С. Паўлава, які тады быў загадчыкам цэкоўскага аддзела прапаганды.