Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Словам, невядома, чым бы ўсё скончылася, калі б не падаспела яшчэ адна шчаслівая акалічнасць. З СП СССР мне зусім нечакана прыйшла падзяка за актыўны ўдзел у маскоўскіх мерапрыемствах, напісаная ад імя сакратарыята пісьменніцкай арганізацыі і завераная круглай пячаткай. Ніколі раней (і пазней таксама) я такіх падзяк не атрымліваў, хоць заставаўся членам Савета ажно да яго ціхага скону ў сувязі з распадам СССР. А тут такая шчодрасць! Хто да яе дадумаўся, не ведаю і цяпер, хоць на філфаку падазравалі, што ўсё арганізаваў я сам. Каб жа я мог рабіць такое! Фантастыка неймаверная.

Дайшла маскоўская падзяка з невялікім спазненнем, бо выслалі яе на старую кватэру, у якой жыла ўжо Вольга Іпатава. Яна і перадала мне выратавальны дакумент. Я паказаў яго Навуменку і Шубе (ён нават прабачэння папрасіў за ранейшае ўшчуванне), а потым занёс у галоўны корпус. На гэтым чарговую справу закрылі. Бо якія ж яшчэ могуць быць размовы пра крамолу, калі Масква дзякуе!

Закрыць-то закрылі, а ці забылі — не ведаю, бо дробныя непрыемнасці здараліся і пазней. Але хто ў гэтым жыцці ад іх гарантаваны? Я ж працую ў БДУ і па сённяшні дзень. А гэта ўжо 31 год. І прафесарскае званне тут атрымаў. Зноў праходзіў, цяпер ужо двойчы, праз тайнае галасаванне на вялікім вучоным савеце. Першы раз — на пасаду прафесара, другі — на прафесарскае званне. Між іншым, за два разы меў толькі адзін голас супраць. Бо Умрэйкі ўжо не было, а тагачасны рэктар Л. I. Кісялеўскі да мяне ставіўся прыхільна. Як і прарэктары, сярод якіх быў і С. Шушкевіч. На цяперашняе кіраўніцтва і БДУ, і тым больш філфака таксама паскардзіцца не магу.

Але шмат марокі давялося зведаць у Маскве, якая ў той час прымала рашэнне аб выдачы прафесарскіх дыпломаў (лічылася, што ўніверсітэт толькі хадайнічае). Для мяне справа ўскладнялася тым, што я быў беспартыйным і не меў доктарскай ступені. Тады гэта былі вельмі вялікія перашкоды.

А доктарскую дысертацыю не абараняў не з-за нядбаласці і ляноты, як кажа жонка, а таму, што спяшаўся пісаць і друкаваць кнігі, пакуль была та­кая мажлівасць. Колькі для мяне яна яшчэ працягнецца, ніколі нельга было пэўна сказаць.

Кнігі ж я выдаваў больш-менш рэгулярна, праўда, часта з цяжкасцямі, прыгодамі і пакутамі. Першую з іх («Шчодрае сэрца пісьменніка») два гады запар адмаўлялася ўключаць у план акадэмічнае выдавецтва. Дапамог А. Адамовіч. Ён дамовіўся з М. Татурам. І мая манаграфія, зробленая па кандыдацкай дысертацыі, выйшла ў 1963 годзе ў Дзяржаўным выдавецтве БССР, дзе М. Татур узначальваў рэдакцыю мастацкай літаратуры, па якой ішла і крытыка.

У другой кнізе (гэта была «Паэзія Максіма Танка», якую друкавала «Навука і тэхніка») хацелі вырываць лісты ўжо з гатовага тыражу. Выратаваў В. Барысенка. Ён быў навуковым рэдактарам працы і ў самы апошні момант адгаварыў выдавецкіх перастрахоўшчыкаў, запэўніўшы іх, што няма ніякай крамолы ў тых лістах, якія яны наважыліся пусціць пад нож.

Трэцяй была кніга пра Уладзіміра Дубоўку. Пра тое, што супраць яе вы­дання рашуча выказаўся В. Івашын, я ўжо згадваў. Але і ў выдавецтве «Бе­ларусь», дзе мяне моцна падтрымліваў яго галоўны рэдактар Я. Казека, былі свае складанасці. Бо першы рэцэнзент (сам Рыгор Бярозкін!) маю кнігу «зарэзаў». Ён лічыў, што пра Дубоўку манаграфія патрэбна, але пісаць яе трэба не так, як напісаў я. У прыватнасці, Бярозкін настойваў, што неабходна аналізаваць толькі Дубоўкаву паэзію, зусім не закранаючы разносную крытыку, якая ў свой час падводзіла грунт пад расправу над паэтам.

Гэта было шчырае пераконанне таленавітага крытыка. Але ж я думаў іначай. Мяне падтрымаў і Дубоўка, які па просьбе Я. Казекі прачытаў працу, застаўся ёю задаволены і яшчэ напісаў вялікі водгук у яе абарону. А афіцыйную закрытую рэцэнзію зрабіў У. Юрэвіч. I гэтага хапіла, каб пераканаць вельмі асцярожнага дырэктара выдавецтва З. Матузава.

Асабліва істотным у гэтай сітуацыі было тое, што Р. Бярозкін афіцыйнай рэцэнзіі не пісаў. Усе свае пярэчанні ён выказаў мне вусна ў прысутнасці Я. Казекі, які перад згаданай гаворкай прачытаў кнігу, а потым прайшоўся па ёй і пасля выдавецкага рэдактара.

Над кнігай пра М. Гарэцкага дамоклаў меч завісаў двойчы. Спачатку супраць яе ўключэння ў выдавецкі план «Навукі і тэхнікі» выказаўся К. Крапіва. Ён як віцэ-прэзідэнт АН БССР курыраваў гэтае выдавецтва. Счакаўшы год, Г. Юрчанка, які тады працаваў у «Навуцы і тэхніцы» і быў ініцыятарам вы­дання кнігі, параіў мне самому схадзіць да Крапівы і папрасіць, каб ён зняў свае пярэчанні. Я, вядома, пайшоў. Славуты сатырык назваў М. Гарэцка­га другарадным пісьменнікам (тады многія так лічылі, бо гэты наш класік быў як след не прачытаны) і дадаў: «А чаго ён застаўся ў Вільні пры паляках?» Наконт другараднасці я асабліва спрачацца не стаў, сказаў толькі, што гісторыю літаратуры ствараюць самыя розныя таленты. А што да Вільні, дык тут запярэчыў рашуча: «Бальшавікі так хутка здалі горад, што М. Гарэцкі выехаць проста не паспеў». На маё здзіўленне, К. Крапіва такім тлумачэннем задаволіўся і паабяцаў свае пярэчанні зняць. Так ён потым і зрабіў. Кнігу запланавалі.