Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Больш шчаслівы лёс напаткаў манаграфіі пра Крапіву і Мележа і асабліва тры кнігі, у загалоўках якіх, як заклінанне, паўтараецца слова «талент». Кнігу «Талент і праца», за якую я потым атрымаў Дзяржаўную прэмію імя Якуба Коласа, рэдагаваў А. Разанаў. І ён адстаяў амаль усё, што там было, у тым ліку і некаторыя артыкулы, што ў свой час не прайшлі ў «Шматграннасці». «Арганічнасць таленту», якую рэдагаваў М. Мятліцкі, ішла ўжо пры гарбачоўскай галоснасці. І рэдактар, за што я яму вельмі ўдзячны, у мой тэкст, здаецца, не ўмешваўся зусім.

А што датычыць кнігі «Праўда і мужнасць таленту», дык яе ўвогуле можна лічыць падарункам, які зрабілі мне супрацоўнікі «Мастацкай літаратуры», бо яны самі прапанавалі выдаць гэтую кнігу. У яе падзагалоўку значыцца «Выбранае». І я сапраўды ўключыў сюды кнігу пра Васіля Быка­ва, якая выходзіла ў «Народнай асвеце» ў 1987 годзе. Тады цэнзурны ціск быў ужо не такі моцны, як раней, але перастрахоўка яшчэ адчувалася. Ды і кніга адрасавалася школьнікам. Таму давялося сёе-тое здымаць, згаджацца на некаторыя праўкі. Была і пэўная, вядома, вымушаная, аўтарская аглядка на тагачасныя ідэалагічныя догмы, з-за якіх рабіліся некато­рыя тэрміналагічныя ўступкі. Цяпер усё гэта адпала. І я надрукаваў кнігу пра выдатнага пісьменніка без тых скажэнняў, якія навязваліся часам і абставінамі.

Нарэшце ўдалося аднавіць і першапачатковы загаловак гэтай працы, дастасаваны цяпер і да ўсёй апошняй кнігі. У «Народнай асвеце» яго такса­ма як быццам згаджаліся даць, але знялі ўжо ў самы апошні момант.

Не менш паловы «Выбранага» складаюць артыкулы, напісаныя ў апошнія гады. У ранейшыя мае кнігі яны не ўключаліся. Такім чынам, «Праўда і мужнасць таленту» — гэта кніга, у якой нескажона адлюстроўваецца маё цяперашняе бачанне жыцця і літаратуры. Іншая справа наколькі глыбока і змястоўна яно адлюстроўваецца. Гэта пакажа час, суддзя аб’ектыўны і няўмольны. Аўтару ж, відаць, і ўвогуле не выпадае ацэньваць якасны ўзровень сваіх прац, а тым больш хваліць іх. I я да гэтага не імкнуся. Але хочацца сказаць пра тое, што мяне самога не задавальняе ў ранейшых кнігах, ад якіх, вядома, не адмаўляюся, бо тады так думаў і так пісаў ці згаджаўся, няхай і з болем душэўным, на такія рэдакцыйныя праўкі.

Кажуць, што ў некаторых людзей часам узнікае адчуванне, што ім баліць даўно адрэзаная рука ці нага. У мяне рукі і ногі, дзякуй Богу, цэлыя. Але і я адчуваю амаль фізічны боль кожны раз, як з той ці іншай нагоды натыкнуся на свой некалі пакалечаны тэкст, у якім зіхаюць бачныя мне пустоты ад колішніх вымушаных ампутацый.

А даводзілася ж і самому пісаць не зусім так, як і тады думалася. I для абароны добрых пісьменнікаў ад зубадрабільнай крытыкі на знішчэнне. I для таго, каб выратаваць, скажам, кнігу ў цэлым, папсаваўшы ў ёй асобныя мясціны афіцыёзнай рыторыкай, своеасаблівым маленнем уладарнаму д’яблу.

Напісаў жа я ў «Шчодрым сэрцы пісьменніка», зачапіўшыся за адпаведныя разважанні А. Фадзеева, што ў М. Лынькова «паэтычная проза была адной з мажлівых, заканамерных і апраўданых моўна-стылёвых форм сацыялістычнага рэалізму. А яшчэ дакладней, яна была разнавіднасцю рамантычнай формы рэалістычнага (праўдзівага) адлюстравання рэчаіснасці, пафасна-прыўзнятага выражэння жыццёвай праўды».

Хаця рамантычная форма рэалізму, як у мяне атрымалася, яўны нонсэнс, нешта накшталт гарачага холаду ці гучнай цішыні. Рамантыкі любяць такія парадаксальна-супярэчлівыя сутыкненні несумяшчальных і ўзаемавыключных паняццяў. Але ж адна справа — квяціста-эмацыянальны стыль мастацкай прозы. I зусім іншая — вызначэнні, што прэтэндуюць на дакладнасць і навуковасць. Як паказвае сарамліва прыхаванае ў дужках вызначэнне («рэалістычнага (праўдзівага) адлюстравання»), падмену я адчуваў і тады, нават пазначыў яе. Але ўсё роўна фокус прайшоў, можна сказаць, на «ўра». I ён даў магчымасць узаконіць у М. Лынькова тое, што складала яго сілу як мастака, не абы-якога майстра слова, але ставілася пад сумненне ранейшай крытыкай. Дзеля гэтага падмена тэарэтычных паняццяў і рабілася, рамантызм абвяшчаўся формай рэалізму, вядома, сацыялістычнага, бо толькі ён у дачыненні да савецкіх пісьменнікаў і прызнаваўся правільным, добранадзейным, даваў ім своеасаблівую індульгенцыю на адпушчэнне грахоў.

Вось і падводзілі пад яго ўсіх: яўнага рамантыка Міхася Лынькова і рэаліста са строгім пяром аналітыка Васіля Быкава, скептычна-з’едлівага Кандрата Крапіву і бунтоўнага Уладзіміра Дубоўку 1920-х гадоў, размашыста-метафарычную лірыку Максіма Танка заходнебеларускіх часоў і спакойна-ўраўнаважаную эпіку Якуба Коласа і Івана Мележа.