Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

I яшчэ на адну акалічнасць хацелася б звярнуць увагу. На маю крытычную долю выпалі не самыя горшыя часы. Больш-менш актыўна друкавацца я стаў толькі пры Хрушчове і яго пераемніках. А гэта ўжо не сталінская давільня ўсяго жывога. I як бы нас ні даймалі час ад часу, як бы ні ціснулі, масавых пасадак інтэлігенцыі ўжо не было, хаця хто-ніхто і ў псіхушках пабыў, і за кратамі сядзеў. Мяне ж гэты лёс мілаваў. I баяліся мы ўжо куды менш, чым гэта было, скажам, у зусім жахлівыя 1930-я гады.

А. Адамовіч нават казаў: нічога, нават калі нас цяпер і знішчаць, дык усё роўна потым рэабілітуюць, нідзе не дзенуцца.

Скептычны чалавек, прачытаўшы гэтыя радкі, можа з’едліва ўсміхнуцца: а завошта вас было знішчаць? Вы ж так ці інакш былі падключаны да таталітарнай сістэмы, сваю долю малення, няхай і не хочучы, вымушана, ёй аддавалі. I гэта праўда. Абавязковае, можна сказаць, рытуальнае, маленне было. I я не адмаўляю тут сваёй віны. Хаця той сістэме патрэбна было ад кожнага большае — «рабскае падпарадкаванне», поўная «пакорнасць, адмаўленне ад уласнай асобы». Гэта горкія, але вельмі слушныя словы Ю. Нагібіна з ягоных дзённікаў, нядаўна пасмяротна апублікаваных у «Ли­тературной газете».

Я на такое падпарадкаванне арганічна не здольны. Таму і трапляў у роз­ныя гісторыі. А пры сталінскіх парадках кожнай з іх хапіла б для таго, каб загрымець назаўсёды.

Але ж мы працавалі ўжо не пры Сталіне, а пасля яго. Таму, як цяпер відно, з яўна перабольшаным аптымізмам глядзелі на Хрушчова, а ўжо на Гарбачова дык гатовы былі ледзь не маліцца. Перамены, што пачаліся па ініцыятыве гэтага ўсё ж неардынарнага чалавека, як бы яго ні пракліналі артадоксы сталінскай закваскі, — гэтыя перамены далі небагата, хоць цэнзурны ўціск істотна паслабіўся. А для літаратуры гэта заўсёды нешта значыць.

1995 г.

ІНТЭЛІГЕНТ НАЙВЫШЭЙШАЙ ПРОБЫ

Мусіць, кожнага, хто хоць трохі ведаў Гаўрылу Іванавіча Гарэцкага, найперш уражвалі ягоныя інтэлігентнасць, душэўная далікатнасць і арганічная ўнутраная культура. Гэтыя рысы духоўнага вобліку знакамітага вучонага і цудоўнага чалавека выяўляліся ва ўсім і адразу вабілі да яго.

Мае асабістыя дачыненні з Гаўрылам Іванавічам пачаліся пасля таго, як я стаў займацца творчасцю Максіма Гарэцкага і напісаў пра яго невялікую кнігу. Яна выйшла ў 1968 годзе ў Мінску пад загалоўкам «Максім Гарэцкі». Гэта ў нас была першая кніга пра бязлітасна знішчанага бальшавікамі пісьменніка. Афіцыйна яго рэабілітавалі ў канцы 1950-х гадоў, але сапраўднае вяртанне твораў мастака ў літаратуру ішло з вялікім скрыпам, бо ўлада і пасля рэабілітацыі вельмі насцярожана ставілася да тых, каго яна некалі загубіла. Вось чаму кожнае спагадлівае і больш-менш аб’ектыўнае слова пра іх успрымалася дэмакратычнай грамадскасцю з павышанай увагай.

Натуральна, што сваякі Максіма Гарэцкага выхад кнігі сустрэлі з радасцю. Гаўрыла Іванавіч, які вельмі любіў свайго старэйшага брата і быў яго аднадумцам у справах беларускага адраджэння, падзяляў гэтую радасць. Яму я паслаў некалькі экзэмпляраў сваёй працы па просьбе дачкі пісьменніка Галіны Максімаўны, якая шмат дапамагала мне ў стварэнні кнігі. Хутка з падмаскоўнага Дзедаўска, дзе тады жыў Гаўрыла Іванавіч, прыйшоў напісаны вельмі выразным почыркам і, вядома, на беларускай мове ліст (ён мае дату I.VI. 68), у якім гаварылася: «Дарагі Дзмітрый Якаўлевіч!

Найвялікшая Вам падзяка за кнігі пра Максіма, за ласкавы дарункавы надпіс ад 29. V. 68 г.

Кніга Ваша і мне, і маёй жонцы вельмі спадабалася і сваёй пабудоваю, і зместам, і настраёвасцю.

Гэта — лепшае, што было напісана пра Максіма за ўвесь час. Вы глыбока зразумелі Максіма і гэта разуменне добра паказалі чытачу.

З хваляваннем і радасцю чыталі мы Вашу кнігу. Укланяемся Вам нізка, да самай зямлі, за Вашу смеласць, за аднаўленне праўды». Праз пяць гадоў

Гаўрыла Іванавіч паўтарыў: «Перачытваю Вашу кнігу пра Максіма — як до­бра і смела Вы яе напісалі, дзякуй Вам яшчэ раз».

Атрымаць столькі пахвалы ад акадэміка, які здабыў сусветнае прызнанне як вучоны ў галіне геалогіі і добра разбіраўся ў літаратуры, сам час ад часу пісаў талковыя артыкулы гуманітарнага профілю, было, канечне ж, прыемна. Але я выразна ўсведамляў (падкрэсліў гэта ў прадмове), што мая кніга толькі пачатак вялікай працы па ўзнаўленні сапраўднага вобліку выдатнага мастака. Далікатна сказаў пра тое і Гаўрыла Іванавіч такой фразай: «Вы пабудавалі моцную прыступку да поўнай рэабілітацыі і прызнання мес­ца Максіма ў беларускай культуры. Спадзяюся, дарагі Дзмітрый Якаўлевіч, што з часам Вы створыце акадэмічную манаграфію пра Максіма. Як гэта было б добра!» Гэтае спадзяванне я, аднак, не апраўдаў, хаця да творчасці Максіма Гарэцкага звяртаўся яшчэ шмат разоў.