Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

За чорным шарам прыкаціўся «гарбуз» — падпісаная дырэктарам папера, што з наступнага вучэбнага года я не буду забяспечаны працай у сувязі са скарачэннем нагрузкі. Паперу ў адпаведнасці з заканадаўствам Эль­ман прыслаў загадзя, яшчэ вясною. На 1959/60 вучэбны год сапраўды не планаваўся набор на першы курс, бо інстытут яшчэ праз год збіраліся ўвогуле закрываць. Потым сітуацыя перамянілася, і ён, дзякуй Богу, жыве і сёння.

Але пад скарачэнне штатаў мяне падводзілі знарок, бо якраз на першым курсе я не вёў ніякіх заняткаў. Такім чынам, мая нагрузка не скарачалася ні на адну вучэбную гадзіну. Даказаць гэта не складала ніякай цяжкасці. Што я і зрабіў. Тады Эльман як быццам даў адбой — афіцыйна паведаміў, што паўстаўкі мне пакідае. Але фактычна гэта таксама было выгнанне, бо на палову зарплаты пражыць з сям’ёю я не мог. Дасведчаныя людзі раілі падаваць у суд, маўляў, справа мая выйгрышная.

Але я ваяваць не стаў, а звярнуўся да В. Барысенкі, які запрашаў мяне ў акадэмічны інстытут літаратуры яшчэ да Мазыра. Аднак тады я па многіх прычынах не рашыўся. Барысенка ж ад сваёй ідэі не адмовіўся. I я паабяцаў яму, што пасля абароны дысертацыі, калі яна, вядома, адбудзецца, рызыкну вярнуцца ў Мінск. А сам па наіўнасці думаў, што добра было б з цягам часу ад гэтага абяцання неяк адкруціцца.

Але давялося не адкручвацца, а прасіцца. Барысенка маю ранейшую нерашучасць успамінаць не стаў і ўсё зрабіў, каб я ўладкаваўся ў сталіцы. Асабліва цяжка было прабіваць мінскую прапіску. Ды мой навуковы шэф з дапамогай К. Крапівы зрабіў і гэта. Яму патрэбны былі людзі пісаць чатырохтомную «Гісторыю беларускай літаратуры».

У Акадэміі навук я папрацаваў пяць гадоў (1959—1964). I гэта былі вельмі шчаслівыя для мяне гады. Пачаліся няхай і вельмі абмежаваныя, у многім непаслядоўныя, але ўсё ж перамены да лепшага ў краіне. Ішла рэабілітацыя нізашто-ніпрашто рэпрэсіраваных пісьменнікаў, пераглядаліся самыя адыёзныя вульгарна-сацыялагічныя ацэнкі літаратурных з’яў. Ужо гэта настройвала на аптымістычны лад. А яшчэ ж трэба ўлічыць, што з правінцыяльнага педінстытута, у якім калі не цалкам панавалі, дык былі яшчэ моцнымі дапатопныя норавы і звычкі, я трапіў у дынамічны навуковы калектыў з вялікім творчым патэнцыялам. Тут, вядома, былі свае супярэчнасці, падводныя плыні і завіхрэнні, адчувалася барацьба амбіцый і страсцей. Але сам узровень гэтага жывога віравання быў проста несупастаўляльны з мазырскім. I меў, меў рацыю мой магілёўскі настаўнік Усікаў, калі нахвальваў гэты інстытут і казаў, што там можна займацца навуковай працай.

Мы сапраўды сур’ёзна працавалі над сваімі раздзеламі для «Гісторыі бе­ларускай літаратуры». Усяго, што ўжо тады разумелі, сказаць, вядома, было нельга. Ды і сказанае ўсё больш і больш выхалашчвалася пры бясконцым рэдагаванні. Але сёе-тое і заставалася. Ва ўсякім разе, наша «Гісторыя», для якой я пісаў раздзелы пра У. Дубоўку, М. Лынькова і М. Танка, хоць яна ў канцэптуальным плане і падганялася пад тагачасныя ідэалагічныя дог­мы, была непараўнальна багацейшай за тыя «Очерки» і «Нарысы», што ствараліся інстытутам літаратуры ў першай палове 1950-х гадоў.

Асабліва шмат давалі нам неафіцыйныя размовы, спрэчкі і дыскусіі ў інстытуцкім калідоры, у якіх удзельнічалі А. Адамовіч і М. Грынчык, С. Александровіч і B. Каваленка, I. Ралько і М. Мушынскі, М. Луфераў і М. Ярош, В. Жураўлёў і У. Казбярук, К. Хромчанка і А. Коршунаў, са старэйшых — Ю. Пшыркоў, А. Семяновіч і Н. Перкін, зрэдку нават В. Івашын. Часам да нас падключаліся і тагачасныя аспіранты А. Мальдзіс, C. Андраюк, В. Чамярыцкі, У. Гніламёдаў, Г. Юрчанка. Менавіта ў гэтых размовах, якія афіцыйна лічыліся ледзь не галоўнай перашкодай для паспяховага выканання планавых тэм, нараджалася ўсё жывое і цікавае ў нашай працы.

Шмат цікавага ў вузкім коле субяседнікаў расказваў і Міхась Лынькоў, які яшчэ працаваў у інстытуце.

Пераехаўшы ў Мінск, я пачаў актыўна друкавацца і нарэшце давёў да ладу кандыдацкую дысертацыю, прычым спачатку напісаў аўтарэферат, а потым і тыя раздзелы, якіх не хапала ў дысертацыйнай працы. У Мазыры з-за вялікай вучэбнай нагрузкі на ўсё гэта неставала часу. У 1961 годзе мяне прынялі ў Саюз пісьменнікаў. Рэкамендацыі напісалі Р. Бярозкін і Я. Казека, які тады быў старшынёю секцыі крытыкі і галоўным рэдактарам Дзяржаўнага выдавецтва БССР. Яно ў 1963 годзе выдала маю кнігу пра творчасць М. Лынькова «Шчодрае сэрца пісьменніка». Праз год у акадэмічным выдавецтве «Навука і тэхніка» выйшла кніга «Паэзія Максіма Танка». Словам, былі ўсе падставы дзякаваць мазыранам, якія, па сутнасці, выпіхнулі мяне ў людзі. Зрэшты, яны і імкнуліся не столькі мне нашкодзіць, колькі пазбавіцца ад упартага дзівака, каб ён не блытаў ім карты. Кажу гэта зусім пэўна, бо як выязджаў з Мазыра, дык мне вельмі аператыўна далі машыну завезці пажыткі на чыгуначную станцыю ў Калінкавічы, а таксама забяспечылі, як аказалася, вельмі нялішняй афіцыйнай паперай, у якой была просьба да высокіх інстанцый дапамагчы звольненаму па скарачэнні штатаў перспектыўнаму выкладчыку уладкавацца на працу. Напісалі і стрыманую, але ўвогуле прыстойную характарыстыку, якая фармальна патрабавалася на новым месцы.