Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Сур’ёзныя ўскладненні ўзніклі і ў сувязі з працай на ўступных экзаменах. Наша начальства з правінцыяльнай бесцырымоннасцю навязвала зусім непадрыхтаваных людзей. Я ўзбунтаваўся, адчуўшы, што за гэтым навязваннем можа хавацца і хабарніцтва.

Пра яго скрытыя формы маладыя выкладчыкі (а нас з невялікай разбежкай у часе прыехала ў Мазыр некалькі чалавек) даведаліся хутка. Гэта было, як мы іранічна называлі, палюддзе. Яго збіралі восенню блізкія да дырэктара супрацоўнікі, у асноўным з кіраўніцтва. На інстытуцкім грузавіку, які даваў Эльман, яны ездзілі па вёсках наведваць бацькоў сваіх выхаванцаў. Вывучалі, у якіх умовах жывуць падапечныя. Абстаўлялася ўсё прыстойна. Удзячныя бацькі частавалі настаўнікаў і давалі на дарогу не толькі выпіўку, але і гасцінчык натурай, вядома, добраахвотна, «ад душы». І хто што мог ці жадаў. Неслі і бульбу, і гародніну, і садавіну, і які кавалак свежыны ці, скажам, гусь або качку... Але шчодрасць праяўлялі не ўсе вяскоўцы, а толькі тыя, у каго ўласныя дзеці або пляменнікі і пляменніцы вучыліся ў інстытуце ці збіраліся туды паступаць, як закончаць школу. Так сярод нашых студэнтаў складваліся сямейныя ці сваяцкія кланы: у некага паступіць дзяўчына, за ёю малодшая сястра ці брат, а там сястра стрыечная, потым траюрадная... Такая патрыярхальная ідылія існавала.

А з нашым прыездам гэтая сістэма стала даваць збой, бо мы сваёй незгаворлівасцю падрывалі гарантаванасць паступлення. А без гарантыі якая ж удзячнасць? Вяскоўцы — людзі практычныя, ведаюць што да чаго.

Пазней, калі я там ужо не працаваў, хабарніцтва ў Мазырскім педінстытуце набыло арганізаваны і планамерны характар. За грошы (як быццам па тысячы рублёў з чалавека, тады ладная сума) прымалі любога лайдака з атэстатам за сярэднюю школу. На гэтым і папаліся. Некалькі «актывістаў» апынуліся за турэмнымі кратамі з найбольшым тэрмінам у восем гадоў. Яго атрымаў выкладчык «адзінаправільнага вучэння», падбіты на хабарніцтва сквапнай жонкай.

Супраць мяне сапраўдная вайна на выжыванне з Мазыра была распачата не з-за нашчадкаў вяскоўцаў, а з-за дачкі першага сакратара гаркома партыі. Яна спачатку паступала на фізмат, але замест экзаменацыйнай пісьмовай работы па матэматыцы падала чысты ліст. Губар (той, што потым утапіўся) паставіў ёй двойку, пахваліўся перад намі сваёй смеласцю, хоць ён, па сутнасці, нічым не рызыкаваў, бо справа была відавочная, і яшчэ дадаў, што ў другім патоку дзяўчыну перакінуць да нас. I мы яе прымем. А я сказаў, што паглядзім, як яна падрыхтавана.

На пісьмовы экзамен па беларускай мове і літаратуры тады, як яго здавала сакратарова дачка, я не трапіў. Мяне на гэты дзень адпусцілі з’ездзіць да жонкі, хоць сам я і не прасіўся. Для чаго гэта рабілася, даведаўся толькі назаўтра, калі цягнік ужо беспаваротна пайшоў. А вусны экзамен прымалі ўтрох: С. Кузняцоў — ад кафедры «адзінаправільнага вучэння» (ён быў старшынёю), мовазнаўца высокай кваліфікацыі і я. Ні мовы, ні літаратуры абітурыентка не ведала. Яна практычна нават не ўмела гаварыць па-беларуску, бо амаль кожнае слова вымаўляла з тым ці іншым скажэннем.

Калі абмяркоўвалі адзнаку, Кузняцоў і мовазнаўца выказаліся за трой­ку, я рашуча запярэчыў і прыгразіў, што не падпішу ведамасці. Адзнака ў такім выпадку па тагачасных правілах не мела сілы. Старшыня заявіў, што гэтую ведамасць ніхто правяраць не стане. I ўвогуле можна будзе сказаць у крайнім выпадку, што ты проста забыўся паставіць свой подпіс. «Напішу ў міністэрства», — спрабаваў супраціўляцца я. «Ну і што? — парыраваў стар­шыня. — Пакуль прыедуць, пакуль разбяруцца, дзяўчына ўжо будзе залічана. Выганяць яе не стануць. Самае большае, вынесуць мне вымову па партыйнай лініі, праз год яе здымуць, а ты заўсёды будзеш хадзіць у няміласці».

Гэты цынізм, які, між іншым, адлюстроўваў рэальнае становішча рэчаў, уразіў мяне найбольш. I я не толькі не падпісаў ведамасць, але яшчэ і накрычаў таму «правільнаму» выкладчыку, што ён невядома як аказаўся старшынёю прадметнай камісіі па мове і літаратуры, бо сам слаба ведае беларускую мову, ні сачыненне, ні дыктоўку ніколі не напіша на тройку. I вусны экзамен нізашто не здасць. «А мне і не трэба пісаць і здаваць. А старшынёю я назначаны загадам дырэктара», — парыраваў ён даволі спакойна.

Праўда, гэтага спакою яму не хапіла тады, калі вялося следства па справе аб хабарніцтве. Аказваецца, у той афіцыйна выкрытай суполцы хабарнікаў ён быў адным з галоўных і так перапалохаўся магчымага арышту і зняволення, што раптоўна памёр ад інфаркту. Факт, вядома, сумны. Ды тое ўжо было, паўтару, не пры мне.