Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Чытацкую сімпатыю выклікаюць і многія іншыя жанчыны з твораў пісьменніка. Сярод іх экзатычная Джулія Навелі з «Альпійскай балады», вельмі прыгожая дзяўчына з жорстка-трагічным лёсам Франя (аповесць «Пакахай мяне, салдацік»). У аповесці «Мёртвым не баліць» захапляе непрыгожая знешне, вельмі прывабная сваёй чалавечай сутнасцю «агонь-дзяўчына» Каця Шчарбенка, якая першай кідаецца туды, куды не адважваюцца ступаць мужчыны, баючыся трапіць на мінную пастку. Праўда, на замініраваным полі Каця і падрываецца. Але гэта не столькі вынік безразважнай смеласці, уласцівай дзяўчыне, колькі бесчалавечнага загаду злавеснага палахліўца з асабістаў Сахно, які пагнаў падначаленых на тое міннае поле.

У аповесці «Воўчая зграя» прыхільна абмалявана партызанская радыстка са звонкім мілагучным голасам Клава Шарохіна. Апынуўшыся ся­род народных мсціўцаў у варожым тыле, дзяўчына таварышаў па зброі «зачаравала з першага позірку: такая яна была ладная ў сваім новенькім беленькім кажушку і ў маленькіх валёначках, якія міла рыпелі на ранішнім марозіку, вушы яе ладнай цыгейкавай шапкі былі какетліва падвязаны на патыліцы, на лоб высыпалася гуллівая грыўка, а на маленькіх руках ладна сядзелі футравыя рукавіцы з белым шнурочкам, закінутым за каўнер кажушка». У партызанскім атрадзе Клаве даводзіцца раджаць дзіця, бацька якога, партызанскі камандзір, ужо загінуў. Сітуацыя складваецца крута, бо таварышам па барацьбе, абкладзеным паліцаямі, як ваўкамі, трэба браць на сябе клопат не толькі пра парадзіху, але і пра малое. Аднак і ў такіх умовах яны адчуваюць значнасць, нават веліч жанчыны-маці, яе, калі хочаце, святасць. Гэта выказана вуснамі партызана Леўчука, які і ўратуе Клавіна дзіця. «Як ні дзіўна, але менавіта цяпер ён упершыню за шмат год адчуў сябе не байцомпартызанам, не разведчыкам ці кулямётчыкам, а найперш чалавекам, гэта было нова і надзвычай прыемна. Так, нібы не было ўжо і вайны», — перадаюцца ў аповесці важкія гуманістычныя думкі Леўчука. Яны азначаюць, што клопат пра жанчыну, якая дае новае жыццё, дабратворна ўздзейнічае на чалавека, узвышае яго.

Шмат пісаў Васіль Быкаў пра жаночыя мужнасць і самаахвярнасць. Іх праяўляе і цётка Ядвіга з «Абеліска», якая бярэ на сябе клопат пра акружэнцаў, хоць гэта звязана з вялікай рызыкай для яе самой і яе ж дзя­цей, і жанчына, якая дапамагае ратавацца Азевічу, хоць ён у даваенныя гады зрабіў ёй нямала шкоды (тая ж аповесць), і Варвара Бараноўская з рамана «Кар’ер», і Войцікава маці, якую паліцаі арыштавалі з-за сына ды гатовы былі адпусціць яе, калі хлопец здасца сам. Але жанчына ні ў якім разе не магла засланіцца сынам. Яна пайшла на смерць, каб застаўся жыць ён (аповесць «У тумане»).

Выключная самаахвярнасць уласцівая Дзёмчысе (Аўгінні Вокунь) з аповесці «Сотнікаў». Яна мае траіх уласных дзяцей, але дапамагае хавацца партызанам. А калі паліцаі высачылі яе ды паабяцалі не чыніць расправы пры ўмове, што яна выдасць тых, хто хаваў яўрэйскую дзяўчыну Басю, Аўгіння адмаўляецца гэта зрабіць. З крыкамі, з болем, роспаччу, але адмаўляецца, бо разумее, што пайсці на згодніцтва з паліцаямі азначае здраду, якая ніколі не будзе даравана сваімі людзьмі.

Тут мы выходзім на праблему несумяшчальнасці сваіх і чужынцаў — гітлераўскай набрыдзі і яе прыслужнікаў, тых, каго патрыёты зняважліва называлі бобікамі. Гэтую несумяшчальнасць адчуваюць і добра выказваюць многія быкаўскія героі. Вось Зося Нарэйка з аповесці «Пайсці і не вярнуцца» тлумачыць выкрутліваму эгаісту Антону Галубіну, калі ён падумаў, што перамагаюць гітлераўцы, і прапанаваў перакінуцца да іх, каб захаваць сабе жыццё: «Антон, ты не разумееш... Каму жыць не хочацца? Я ж зусім і не жыла яшчэ, можна сказаць. Але што ж ты прапануеш? Ісці да фашыстаў? Што ж гэта такое? Гэта ж горш, чым нават смерць. Тут трэба згубіць сумленне. Яны ж чума дваццатага стагоддзя. Супраць іх увесь свет. З імі ж жыць немагчыма, яны ж звяры... Мы — людзі. І мы ніколі не пагодзімся з імі, нават калі яны і перамогуць. Ты кажаш, што няма выбару. Выбар ёсць: або мы, або яны. Во ў чым наш выбар».Да такой жа высновы, выказанай з няменшай пэўнасцю, прыходзяць у «Знаку бяды» Пятрок і Сцепаніда Багацькі, вобразы якіх Быкаў пры псіхалагічнай распрацоўцы часткова пісаў са сваіх бацькоў. Толькі матчыну далікатнасць ён перадаў Петраку, а бацькаву рашучасць замацаваў за Сцепанідай, якая палічыла за лепшае згарэць разам са сваёй хатай, чым скарыцца нелюдзям, паддацца паліцэйскаму зброду.