Сакрат Яновіч - Не жаль пражытага

Дзесяццю гадамі назад нікому ў змрочных снах не моргаў двухзначна чорцік „Салідарнасці”, хоць клялі-напракліналіся застрайкаваўшых рабочых Радама. З фашыстоўскай дысцыплінаванасцю ішлі тады бясконцыя калоны працоўных Беластока, з катэгарычнымі лозунгамі і пад „кумачом” штандараў кіруючыся на цэнтральнагарадскі стадыён ля Юравецкай. Хорам крычалі зняважлівыя фразы, напісаныя парт-штурманамі на картках для паўпісьменных перадавікоў вытворчасці (дзьмутых, як пасля вядома). Беластоцка-беларускі люд жыў у райскай свабодзе, толькі некаторых білі ў міліцыі, судзілі, піхалі ў турмы. Трэба верыць, што, калі хто сядзеў ціха, „паеў і ў хлеў”, – то і чуць не чуваў пра Службу Бяспекі. Ішоў глухі погалас пра КОR ды Лятучы Універсітэт; рэжым, аднак, адчувальна абмяк, баючыся павышаць цэны на прадукты, да якіх дзяржаўная казна ўсё болей даплачвала.

А што мела рабіць?! – хоць капціла гаспадарчаю катастрофаю. Rząd się jakoś wyżywi.

Партыйцы, счапіўшыся з рыма-каталіцкім рабочым класам – праваслаўныя спявалі ў цэрквах асанны „властям” – да юбілейнага мне ’86 нажылі большых клопатаў, чымсьці тузаць абасранага Яновіча і яму падобных. Вакол маёй асобы настала ціш і тады найбольш я напісаў, выдаў кніжак. А ў тым жніўні 1980 г. я з Таняй знаходзіўся na wczasach у Мікалайках. Ва ўгрэтых закуццях азёраў чырванелі рабіны. На сініх прасторах бялелі па-лебядзінаму ветразі яхтаў. На пяску дзікага пляжу, пад пакрыўленымі ветравеямі соснамі неяк асабліва глядзелася на тое мястэчка, што на супрацьлеглым берагоўі. Яно з неславянскай маляўнічасцю, з утульнасцю муроў на карцінах Сэзана; міготкія Мікалайкі са шпіляй кірхі. У адвячоркі, яшчэ да вячэры ў сталоўцы, мы цікавіліся цераз расчыненае акно, як тутэйшыя мазуры-евангелікі будуюць вось дом – чыста на месцы працы, твары майстроў паголеныя штодзень, гутаркі ў іх мала і ні слова пагромнай лаянкі, рытм выканання спакойны, цэгла пакладзена так, што не трэба яе засланяць тынкам, цалюткая... Нібы славяне яны, але працуюць не па-славянску, з любоўю да работы, а не да піва. Гультайства ў іх, пэўна, лічыцца хваробаю, не хвалебным тытулам: Nic nie robię i biorę pieniądze. Якая ж тады вартасць тых грошай такога народу гультаёў?!

Хто ўмеў слухаць „Вольную Еўропу”, углушаную механічным лязгатам млына ці цэху тонкасуконнага камбіната, казаў здогадамі, што ў Гданску завіравала бяда. І ў Шчэціне, можа і горай!.. Па тэлебачанні нешта наплёў нованазначаны летам прэм’ер Бабюх, мёртваю моваю складзенай яму прамовы. Нічога толкам, але і дурню зрабілася ясна, што ў Польшчы закруцілася-завярцелася. У Беласток вярнуліся мы абое з поўным вядром надзвычай буйных рабінаў з-над Бэлдані і з салодкай сцішанасцю ў сэрцы: навейвала спагадны нам клімат часу, вызваленне. Рупіла забегчы ў партыйны камітэт і па-смаркацку крыкнуць тым у ім дагледжаным пысам з саланіністымі шчокамі: – Дагуляліся! Неўзабаве зашугаў фестываль „Салідарнасці”, як быццам выходзячы з тэлевізараў на тратуары. Газеты публікавалі славутыя дваццаць адзін пунктаў Гданскіх Паразуменняў. З’явіўся якісьці Валэнса.

Заехаў пад восень з Лодзі гайнаўскі Мікола Д. Ахапіла яго эмоцыя фатаграфаваць надмагільныя надпісы, камплектаваць, і мы абодва з’ехалі ў залацістыя Крынкі. Аблазілі прыходскія могільнікі, вышукаўшы эпітафіяў тыпу „Трагически погиб от рук банд АК”. Ішлі дахаты якраз з Грыбоўшчыны, запыніліся каля настаўленых ля гасцінца фэстмэтраў пахучых смалою плашак на дровы – канчаўся малады лес, налева вынырала гушчавіна Азерскіх, патанаючыя ў лістоце хаты. Мікола неяк пранізліва паглядзеў мне ў вочы і сказаў, што варта ўзяцца выдаваць падпольныя беларускія друкі, у прыклад з палякаў. Я ўвесь схаладнеў ад сказанага ім, хоць было спякотна і бясхмарна. Яму лёгка гаварылася аб гэтым, бо на яго долю выпаў зусім іншы лёс – не выкідвалі Міколу з работы, не арыштоўвалі і не рэвідавалі, не кляймілі і не аплёўвалі. Нішто не пагражала ягонаму прафесарскаму быту.

Я адказаў: трэба грунтоўна перадумаць. Да зімы. І з такім уколам думкі давялося – абсалютна нечакана! – прыняць удзел у польскай літаратурнай дэлегацыі ў Маскву. З Залескім, Вітальдам (?), і з якімсьці трэцім (Капроўскім?). Тыповы выезд у гасціну, без абавязкаў. Прызначылі саветы перакладчыцу, якая чамусьці давала зразумець, што яна не ад... КГБ. Вадзіла па рэстаранах; дэгуставалі віна, каньякі, азіяцкія гаручкі (у азербайджанскім прыбытку весялістасці я не адолеў каўкнуць бараніну ў густым з чымсьці лоі). Адпрасіўся на трохі ў Мінск, моў, да сваякоў. Не было праблемы, „пожалуйста, товарищ поляк!” Едучы з Беларускага вакзала ў мяккім купэ з інтэлігентным русаком, уведаў, што рускім беларусаў няма і не будзе. Ну і чорт з вамі! – раззлаваўся я. Схамянуўся ў задуме, што ў бачаных з вагона вёсках не відаць платоў ды агародаў, аж тут паявіліся яны, і платы і агароды. Расіяк патлумачыў: „Видите ли, поезд уже пересек границу из России в Белоруссию”.