Сакрат Яновіч - Не жаль пражытага

Асіміляцыя – раўназначная катастрофе, найперш культурнай, а следам за ёю гаспадарчай, што нарэшце ўцямілі на Захадзе, ратуючы яшчэ жывыя нацыянальныя, этнічныя рэгіёны. Узвышаючы іх мовы да ўзроўню другіх дзяржаўных, лакальна (напр. фрызійскую ў Каралеўстве Нідэрланды). Нацыя не ёсць фанабэрыяй, але Божай з’явай!

Каб даспець да тых думак, спатрэбілася жыцця. У крутлявыя сямідзесятыя і здалёк не пахла татальнай ліквідацыяй вёсак, мястэчак; у тэмпе набудоўвалі школаў, крамаў, усякіх базаў, якія сённячы ў руіне, накшталт якіхсьці недаломкаў антычнасці. Па беларускім народзе прайшоўся Атыла Усходні, вяртаючыся Атылам Заходнім як быццам. Там, дзе пабываў Атыла, мог расці толькі лес, а не дзеці. І вось зарастаем. Згалела бацькаўшчына. Бабы і тыя не любяць, у каго свішча вецер у кішэні. Хоць такі хабель не хваліцца тым, прыкідваючыся панам, але яны, харашухі, маюць на тое непадменны нюх.

Пайшла-пабегла мода на заможнасць, на „малюха” пад вокнамі і на пасаду кіраўніка; абавязкова pod krawatką. Пачутае: – Spójrz, jak to nasze chłopstwo się poprzebierało. I co rusz, wokoło sami panowie kierownicy. Przed wojną tak nie było, cham znał wtedy swoje miejsce. З усіх мегафонаў ды газет бухала рабоча-сялянскім саюзам, чырвонасцяжнай уладаю простых людзей. Але чамусьці ніхто не хацеў заставацца тым рабочым і селянінам, кожны стругаў з сябе прошапана, беларучку. Учарашнія вяскоўцы перазмяніліся ў горадзе на вяскаўню, што ганьбуе ўласным радаводам. Вазьмі назаві такога synem chłopskim, który dzięki władzy ludowej został inżynierem – за гэта ў вочы ён табе наплюе! Гэты „здабытак” рэвалюцыі.

Мой ураджай на кніжкі ўражваў палякаў як людзей часцей чым мы культурнейшых, далікатнейшых. Запамяталася: аднойчы пазваніў на хатні тэлефон Здзіслаў Куроўскі, які тым часам змяніў на першасакратарстве насупоненага зноў беларусападобенца пасля Лашэвіча, пярэваратня Юшкевіча. Нічога асаблівага не сказаў, от, пагаманілі, як кажуць, пра пагоду і здароўе... Самы факт аднак жа заклапочанасці мною т а к о г а партыйнага боса навеяў стан блізкі эйфарыі! Надзеі на выратаванне.

Культуру курыраваў надалей той Залеўскі, несумненны, як я ўжо ўстанавіў, шляхцюк аднекуль з ломжынскіх дворыкаў (мяркуючы па шыплівым маўленні). Час ад часу прымаў ён мяне на гутаркі, чынячы нямёкі на пошукі якога-небудзь вартага майго таленту месца ў каторымсьці доме культуры (пра маё вяртанне ў рэдакцыю: zespół redakcyjny nie zgodzi się, towarzyszu). Безрэзультатыўна міналі тыдні, месяцы. Я паніжаў цану з поўнага штату да паўштату або і „чвэрткі”.

Кінуўшы ў наўкрымінальнай арцелі „Usługa” бэгапоўскую работу спеца ад рукавіц, камбінезонаў і чаравікаў слесарам, механікам і рознай сволачы, я з палёгкаю апынуўся нарэшце ў Гарадской культурна-асветнай парадні, што размяшчалася ў былой жыдоўскай бажніцы на вуліцы Пекнай. Трапіў пад мяккае па-жаночаму кіраўніцтва спадарыні Галіны Халадоўскай, асобы начытанай, усёразумеючай. У наладжанні імпрэзаў супрацоўнічаў з ёю акурат Зыгмунт Цясельскі, аб чым я з радасцю ўведаў. Гэта аблягчыла мне акліматызацыю ў новым асяроддзі. Працаваў у памерах паўштата, атрымаўшы дзялянку папулярызацыі літаратуры. Ад энтузіязму душа мая пяяла гімны!

У люблінца Франка Пянткоўскага, загадчыка ваяводскага аддзела культуры ў Беластоку на вуліцы Міцкевіча 3, здаў я (на выдатна) экзамен асветнага інструктара вышэйшага класа, што мацавала маё становішча ў Гарадской культурна-асветнай парадні. Такі ход нараіла Халадоўская, мая шэфіха, якая, па патрэбе службы круцячыся ў закуліссі ўладных структураў, была лепей за мяне асвядомленая. Перастаў кантактаваць я з беларусамі і адразу палягчэў у выніку праслед мяне, пацішэла.

Пачатак размовы з „кацапам”:

– Wiesz, nie mogę ci w niczym pomóc, bo sam bym oberwał po jajach.

Пачатак размовы з палякам:

– Cześć, Sokrat! Dobrze, że ciebie widzę: jest chałtura do wzięcia. Będzie jeszcze.

Калі гэта бедны беднаму дапамог, беларускі галыш беларускаму галышу?! Хутчэй паляк дапаможа, бо ў яго не той лёс, ён не з чорнай краіны Задрыпонія. Я маю на ўвазе не тутэйшых палякаў, а палякаў з глыбі Польшчы. Тутэйшы Polak – гэта такая ж беларуская халера і вош, толькі не прызнаецца да беларускасці! Таму ўсе мае сябры палякі не беластоцкай гадоўлі. Не з крэсавай паскуды. З прэтэнзіямі на шляхту przy kontuszu.

Надумаў аўтарскія сустрэчы Анджэю Дравічу, Віктару Варашыльскаму, Яну Гушчу. Не ўсведамляў сабе, хто яны напраўду на палітычным гарызонце Польшчы. Кожны з іх выдатная фігура ў літаратурным жыцці, успамагалі мяне перакладамі, і гэта было найважнае мне. За сустрэчы плацілі клубы і дамы культуры неблагія стаўкі, вартавала аддзячыць такімі грашыма тым добрым душам.