Сакрат Яновіч - Не жаль пражытага

Нехта надаў ахвоты пастарацца выдаць кніжку ў бальшавіцкім Мінску, што мела б нібы выратавальнае мне значэнне ў беластоцкім камітэце, ну, і салідны ганарар (даляр каштаваў у банку няцэлы рубель!). Я і паслухаўся, і ўсё йшло спраўна, пакуль якісьці затоены адраджэнец з мастакоўскага цэху не апрацаваў праект вокладкі з... Пагоняй! Узняўся скандал, узнікла пытанне: таварышы, хто такі Яновіч?! У выдавецтве „Мастацкая літаратура” шэфіў памяркоўны па-беларуску, пажылы Ткачоў (бадай, Мікола), перад якім я прызнаўся, што я не камуніст, і што схапілі мяне „за сраку” ды выкінулі вон з партыі, хаця і лісліва скавытаў, слязьмі заліваўся... Такую адкрытасць выклікаў ён згадкаю, што ёсць у беларускім ЦК данос на мяне з асяроддзя маіх „белавежскіх” сяброў у Польшчы. – І што цяпер будзе? – прастагняў я. – Нічога страшнага, пішы, брат, у нашай анкеце так як трэба: член партыі. Быў жа ў ёй, і зноў будзеш, адваюеш сваё права на гэта... А кніжку трэба ў друк аддаваць, не чакаць жа з ёю... – і шматзначна, цёпла ўсміхнуўся. Ён, пэўна, наогул не верыў, што польская партыя – камуністычная; важней яму было ўспамагчы беларуса адтуль. Прызнаў маю назву „Сярэбраны яздок”. Выдатна адрэдагаваў цэласць знакаміты Уладзімір Дамашэвіч. Пасляслоўем падтрымаў не абы-хто, а сам Янка Брыль, узыходзячая веліч нацыянальнай літаратуры.

„Сярэбраны яздок” пасля ўспрынялі ў зачырванелым Беластоку як прыкрую памылку towarzyszy radzieckich.

Цяперашнім часам тадышнія скандалы немагчымыя. Камунізуючыя ўлады страшэнна пераймаліся словамі, друкам. Газеты, кніжкі лічыліся магутнай палітыкай, не таварам. І самі функцыянеры рэдка каторы меў вышэйшую за падставовую адукацыю. Напрыканцы гамулкаўшчыны прымушалі камітэтнікаў хадзіць у вячэрнія сярэднія школы, у якіх трактавалі іх спецыяльна, каб сяк-так дасягнулі тую „матуру” (за вочы кпілі – „партыйны матурыст”).

У рэдакцыі „Нівы” бывалі перыяды, калі большасць журналістаў у ёй не перавышала інтэлігентнасці вясковых сямікласнікаў. Беласточчына ўяўляла сабою нешта кшталтам афрыканскага бантустану і таму даволі было, што з’явілася групка таленавітых і вучоных маладзёнаў з нейкімі некамітэцкімі ідэямі, каб задрыжэла ад таго дзяржаўна-партыйная канструкцыя ў рэгіёне. Адзін Эдвард Рэдлінскі з магістэрскім дыпломам чаго толькі не начоўп! Будучы хутчэй рэпартажыстам, чым пісьменнікам, ён мамантальна вырас у легенду, дзякуючы, вядома, не столькі таленту, колькі адносінам да яго. У выніку – ягоныя кніжкі не залежваліся ў кнігарнях. Выбухала публіцыстычная сенсацыя; іх сёння ўжо цяжка чытаць. Хто ж цікавіцца Рэдлінскім у 2001 годзе?

Не наракаў на папулярнасць і я, а яна ж трымалася не на артыстычнасці напісаных твораў, але на інтрыгуючым погаласе „справы Яновіча”. У маім выпадку так і засталося, па той звычайнай прычыне, што час для публіцыстыкі Рэдлінскага скончыўся, а для мае яшчэ не. Ні ён і ні я, не мы выбудоўвалі сабе „імідж”, але ўладныя антаганісты, што шумелі супроць нас, нашых поглядаў. Нас паслаўлялі ворагі, не мы самі.

Сучаснаму начальству, некамуняцкаму ўжо, лянота хаця б напляваць на Рэдлінскага, яны яго проста насмерць замаўчалі. А маё як бы шчасце ў тым, што ўсё коле ў сраку kacykom мая беларускасць, ад якое нястрымна ляцяць у мой бок плявок за пляўком. Што пры гэтым не можа тое не зацікаўляць грамадства і чэрнь. Будзь я другім Рэдлінскім, дык pies z kulawą nogą by dzisiaj nie warknął na mnie ani nie podniósłby nogi... Шматзначным жартам кажучы: Рэдлінскаму застаўся толькі адзін шанц аднавіць сваю колішнюю папулярнасць – гэта раптам апавясціць сябе... беларусам! Рэшту авантуры выканае тады за яго тлумная нацыяналістычная частка беластоцкіх палякаў.

Прыкра ўспамінаючы, як падкідалі мяне нагамі пасля „справы Яновіча”, я павінен аб’ектыўна зазначыць, што гэта – пры маім упартым характары – моцна загартоўвала. Нармальны чалавек ужо кленчыў бы або звар’яцеў бы! Нажыўшы сям’ю – сыноў, жонку – было неганарова з’анучыцца; у падобных сітуацыях бачыў я не адзін бяссэнсавы развод, драму маладых.

Зразу не скеміў, што пры такой сістэме ўлады адсутнічае альтэрнатыва. Зямляцкі Аляксандр Кунах, пасляўбоўскі персанальнік тае Беластоцкае дырэкцыі аптэк, нямала рызыкаваў, прымаючы мяне на чарнарабочага ў падземных складах. З яго мутных рэплік вынікала, што забяспечыўся ён згодаю на тое партыйных органаў, абавязваючыся перад імі падпільноўваць мяне. Яму хапала маралі не чыніць перада мною з сябе майго заступніка. – Значыць так, Яновічык: пабудзь ціха пару лет, і знайду чысцейшую работу... Не паслухаеш, капец табе. Дзяцей пашкадуй!