Сакрат Яновіч - Не жаль пражытага

Юрка Геніюш перажыў сваю маці ўсяго на пару гадоў. Яго пагібель у 1985 г. была пачаткам адыходу літаратурнай „Белавежы” ў гісторыю; пачасцелі смерці паэтаў, празаікаў (думаю пра прызнаных, не эпізодных у альманахах). Хавалі іх тады ў здзіўленні, настолькі маладымі мы сябе адчувалі.

Роля Юркі ў маім лёсе значная. Кантакт з ім быў цікавы, інтэлектуальны ў бяседзе. Як адзіны ў „белавежскім” асяроддзі інтэлігенцкі сын, адрозніваўся ён начытанасцю і асабістай культурай (тармазы пускалі ў яго, калі напіўся з хамцамі). Гэтае дзіця ссыльнай беларускай паэткі запрасілі былі ў Англію эмігранты, Скарынінскі цэнтр, пакарыстаўшыся, чарговай у Польшчы, палітычнаю адлігай, без якое толькі сніўся замежны пашпарт; хоць былі такія, што ездзілі туды даўно і свабодна: калі хацелі і колькі хацелі. Аб чым у вялікім сакрэце распавёў мне пасля Юрка, вярнуўшыся адтуль. І наколькі дакладная памяць, ён гэта парэкамендаваў мяне ў той Альбіён. Партыя і ўлада хісталіся ўжо ў разводдзе „Салідарнасці”, і я паляцеў у 1980 г. у Лондан польскім самалётам з Варшавы, напоўнены неспакоем, як мне там будзе быць. Маё сацыялістычнае выхаванне дыктавала страх ад знаёмства з чалавекам Захаду; дрыжыкі шпіёнаманіі. Здавалася, разведкі англа-амерыканскага імперыялізму не маюць лепшай работы, чымсьці слепацець за мною!.. Асабліва польская контрвыведка.

Сваё знаходжанне ў Англіі апісаў я ў „Ніве” тае вальнейшае пары, што выклікала некаторую сенсацыю: чытачы і не падазравалі, што жывуць там беларусы, ніхто з папярэдніх візітантаў з Беластока-Варшавы, хаця б паўсловам не пікнуў на гэту тэму, такія былі з іх нібы адчайныя арлы!.. Ну, а што я прывёз назад у цяжорных, адрываючых рукі, сакваяжах? У першую чаргу – пад пуд забароненых кніжак, ксераксаў крамольных тэкстаў, бляшанак з друкарскай фарбай, горбу класных матрыцаў – усё дзеля пуску ў дзеянне ўтворанага ў падполлі Беларускага Незалежнага Выдавецтва. І сто даляраў на аплату тэхнічнай працы (жылося за дваццаць пяць у месяц). Кантроль на варшаўскім Акэнці аказаўся сімвалічны, і я акрыяў. А валок, гэтаксама, рэчы смешныя, маларазумныя дарункі, як ад небагатых выгнаннікаў – кілбасы тамтому, апельсіны гэтаму, рулеты пятаму-дзесятаму, іх сваякам; перад адлётам з Гітраў даганілі яшчэ з бутэлькамі віскі сяму-таму. Зусім без сэнсу; плата за надвагу багажу выйшла большай, чым былі вартыя таго навалены ў торбы смачноты чужым (прычым, цалкам даступныя за валюту ў беластоцкім PEWEX). Божа, эмігранты ні трохі не палепшалі на чужыне, засталіся тымі ж жміндаватымі дзядзькамі і цёткамі без паняцця пра шырокі свет!

Выдаванне „Беларускіх Дакумэнтаў” выпала на гады ваеннага становішча (акрамя першага нумара). Прабівацца з імі на захад дзеля атрымання нейкага ўспамажэння адтуль стала магчымым дзякуючы, сябруючым са мною, палякам (падзяка паэту В. Казанэцкаму, што ляцеў у Амерыку). „Нашы хлопцы”, якім давалі пашпарты, паказалі сябе лапатлівымі сярунамі. Ніхто і нічога з „бібулы” не ўзяў ад мяне ў свой далёкі ваяж, хоць у вяртанне бессаромна заходзілі, каб прамарудзіць вечар у мяне хвальбою атлантычнай ўдачы. Я ў душы прабачаў ім гэты цынізм, тлумачачы сабе, што ад беднасці яны такія лайдакі, і толькі бяруцца, вось, дарастаць да нацыянальнасці. Гэта была мая маральная памылка, нельга такое курвельства дараваць, трэба было казаць ім у вочы, чаму напраўду недастойныя і чым усё кончыцца ім у такім галадранскім эгаізме. Сялянскія дзеці ў нас этычна пачварныя. Нявыхаваныя. Прыяцельства з імі прарочыць правал або і небяспеку.

Дэкада васьмідзесятых падалася цудам нацыянальнага адраджэння! Канспіравалі групы моладзі. Пакаленне гэтае было народжанае ў шасцідзесятыя гады, агульна кажучы: у росквіт актыўнасці Беларускага грамадска-культурнага таварыства, якое, склеразеючы, выракалася яго. У натуральны ў грамадскай прыродзе канфлікт на лініі „бацькі – дзеці”. Пад уздзеяннем магутнага польскага антыкамуністычнага падполля з’яўлялася хмара беларускіх эфемерыдаў, з якіх засталіся ва ўспамінах студэнцкія „Сустрэчы”, і з якіх вырас паслейшы „Часопіс”. У эратычным падтэксце ўсякіх згуртаванняў, летніх лагераў ды патрыятычных паходаў пад бел-чырвона-белымі сцягамі падбіраліся будучыя шлюбныя пары.

У маёй мужчынскай памяці немалы іканастас чароўных нацыяналістак, што расплыліся ў серабрыстых туманах жыццёвых далечыняў. Выходзілі замуж, знікалі. З іх нараджаецца цяпер наступнае пакаленне патрыётаў, што патроху ўжо відаць у выглядзе Зьвязу Беларускай Моладзі, дзяцей крыху забытага Беларускага Аб’яднання Студэнтаў. У натуры няма пусткі. Існуе ж прастора нацыянальнага руху, таму проста фізічна не можа быць, каб ушчэнт апусцела яна.