Святлана Белая - Максім Багдановіч — крытык

І як крытык-патрыёт ён разглядаў усе творы з пазіцыі інтэрнацыяналізму. “Максім Багдановіч, − справядліва адзначыў Н. Гілевіч на ўрачыстым вечары, прысвечаным 90-годдзю з дня нараджэння песняра зямлі беларускай, − свабодна і прафесійна аперыраваў фактамі і з’явамі агульнаславянскай і сусветнай літаратуры і ўводзіў іх у кантэкст літаратурнага і ў цэлым духоўнага жыцця − і як літаратурны крытык, і як публіцыст, і як перакладчык. Тое, што зрабіў у гэтым кірунку М. Багдановіч, як ён збліжаў і радніў народы сваёй літаратурнай творчасцю для нас і запавет і прыклад”.

Вось з такіх пазіцый разглядаў Максім Багдановіч творчую спадчыну пісьменнікаў і музыкаў, паэтаў і фалькларыстаў. Назіранні, вывады яго крытычных аглядаў возьме потым у свой арсенал навуковая гісторыя беларускай літаратуры.

Крытычная спадчына Максіма Багдановіча своеасаблівы сусвет, унутрана цэласны і знешне “графічна” аформлены.

Першыя крытычныя артыкулы Максіма Багдановіча з’явіліся, калі ён быў яшчэ гімназістам Яраслаўскай мужчынскай гімназіі. Самы ранні прысвечаны беларускаму паэту-дэмакрату І. Л. Неслухоўскаму (Янка Лучына). Дата напісання не высветлена, але ў адным з пісьмаў Багдановіча гаворыцца аб тым, што ён пачаў крытычную стацейку аб Неслухоўскім” [23] Творы М. Багдановіча, т. П, Мн., 1928, с. 352. . Паводле часу напісання пісьма, а таксама прымаючы на ўвагу змест яго, было выяўлена, што напісаны артыкул да першай паездкі Максіма ў Вільню, прыблізна ў 1910 годзе.

Хаця артыкул і прысвечаны І. Неслухоўскаму, усё ж такі больш увагі Багдановіч аддае апісанню становішча беларускай літаратуры “у нудныя 80-я і 90-я гады, калі… грамадзянская думка крэпка спала, калі ўсё жыыцё якась пастарэла і прынікла” [24] М. Багдановіч, “Неслухоўскі”. с. 93. . Цяжкія гэта былі часы для беларусаў. Пасля паражэння паўстання 1863−1864, ніякага прыкметнага грамадскага руху не было. І Максім Багдановіч бачыць у гэтым такую прычыну: “Нацыянальная свядомасць не магла развіцца ў народзе без помачы ўласнай інтэлегенцыі, а яна толькі што яшчэ пачынала адслаівацца” [25] Тамсама. . Безумоўна, залячыўшы за 15 гадоў свае раны, беларуская літаратура ўжо пачынала ажываць. Перадрукоўваліся старыя ксёнжкі, з’яўляліся новыя, але гэтага было мала, вельмі мала. “Пры гэткіх умовах пісьменніцкая праца не магла быць колькі-небудзь напружанай, што і адбілася на малым ліку твораў Неслухоўскага, − зазначыў М. Багдановіч. − Так і здаецца, што пісалася яна “паміж сур’ёзнымі справамі”, калі выдаваўся вольны час, і доўга яшчэ потым ляжалі ў скрыні песняра. Але гэтая мурасць працы мела і свой добры бок, бо павэдлуг яе паміж твораў Неслухоўскага няма пісьменніцкіх выкідышаў, якія так нярэдкі цяпер” [26] М. Багдановіч, “Неслухоўскі”. с. 94–94. .

Артыкул “Неслухоўскі” мае толькі паўтары старонкі рукапісу, ды і незакончаны ён. Але ўжо ў гэтым урыўку прасочваюцца тыя рысы, якія будуць характэрнымі потым для Багдановіча-літаратурнага крытыка. I ў першую чаргу гэта ўменне разглядаць кожную з’яву ў беларускай ці рускай літаратуры ў сувязі, у адным ракурсе з гісторыяй. Максім добра ведаў гісторыю не толькі роднай Беларусі, але і Украіны, Расіі, наогул, гісторыю славян. І добра разумеў, што для нараджэння таго ці іншага твора ў большасці выпадкаў патрэбна неабходнасць гістарычнага працэсу. Таму так крэпка звязаны ў ягоным разуменні такія паняцці: пісьменнік і яго час, пісьменнік − і самасвядомасць народа.

З “гімназічных” артыкулаў (назва “гімназічная” указвае толькі на тыя гады, у якія яны тварыліся. Гэта 1908−1911 гг.) у Максіма быў надрукаваны толькі “Глыбі і слаі”, ды некалькі заметак, якія прыпісваюцца М. Багдановічу. Але ў гэты час ён піша некалькі прац па гісторыі беларускай літаратуры, якія мусіць змясціць у нарыс або падручнік па беларускай літаратуры. Вось гэтыя артыкулы: “Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да XVI стагоддзя”, “За сто лет”. Аб тым, што Максім меркаваў зрабіць менавіта падручнік, сведчыць разбіўка першага артыкула на параграфы. Іх усяго пяць. Але кожны − гэта маленькі (нездарма Максім назваў “кароткая”) па памеру, але значны па зместу агляд перыяду развіцця беларускай пісьменнасці.

Пачынае Максім Багдановіч з працэсу размежавання ў даволі ўстойлівыя формы чатырох рускіх народаў: беларускага, вялікарускага, украінскага і наўгародскага. Слова “народы” тут трэба разумець у сэнсе “народнасці”. Гэта першая недакладнасць Максіма Багдановіча, другая − што Максім робіць насельніцтва Ноўгарада асобнай народнасцю. Такой ніколі не было, а на працягу IV − VIII ст. былі сфарміраваны ў асноўным тры: вялікаруская, беларуская і ўкраінская.