Анеля Катковіч - Успаміны

Анеля памерла пасьля цяжкай хваробы, пад апекай сястры Вэранікі, 8-га кастрычніка 1982 года ва Ўроцлаве, пахаваная там на каталіцкіх могілках. Канчына Людмілы наступіла пасьля ракавай хваробы лёгкіх 3-га студзеня 1986 года. Пахавалі яе на праваслаўных могілках у Варшаве.

Ва ўспамінах Анелі Катковіч няцяжка дагледзецца адбіцьця яе характару: схільнасьці да аб’ектывізму, скромнасьці. Зьмест іх утрыманы ў канвэнцыі аповеду бязь лішніх прыметнікаў, бяз клічнікаў — бяз скаргі й нараканьняў. Прытрымліваецца яна канкрэтнага сьцьвярджаньня фактаў, якія складаюцца ў суме на вобраз вэгетацыі ў савецкай няволі й прынцыпаў на якіх дзейнічала тая лагерная сыстэма.

Гады 1949—1950 характэрны масавым зьняволеньнем ненадзейных рэжыму актуальных у тым часе грамадзян заходніх рэспублік СССР і былых жыхароў тых рэгіёнаў дзе-б яны не знаходзіліся, чыімі не былі-б падданымі. Важна, што былі ў засягу МГБ. На затрыманых накладаўся фармальна арышт пракурорам нярэдка пасьля некалькімесячнага зьняволеньня. Строгі рэжым у турмах, цякучыя пасудзіны з людзкімі экскрэмэнтамі, лазьні з халоднаю вадою, псыхічнае марэньне людзей сыстэматычнай бяссоньніцай, сухі паёк з хлеба й салёнай рыбы ў транспартах вязьняў таварнымі вагонамі, пазбаўленымі вады й хаця-б найпрымітыўнейшых санітарных умоваў. Пародыя судоў без адвакатаў ці завочных прысудаў, лагерны рэжым і галаданьне, цяжкая дзесяцігадзінная праца — усё гэта было ўдзелам кожнага, каго дасягнула доўгая рука МГБ. Успаміны кожнага былога зьняволенага з часу сталінізму ў гэтых адносінах сходныя, сьведчаць аб сыстэме паніжэньня чалавечай годнасьці людзей нявыгадных рэжыму, маральнага, а то й фізычнага вынішчэньня. Сыстэма тая ня брала пад увагу правоў чалавека, ня мела шмат супольнага з правасудзьдзем. Прысуды былі найчасьцей выпадковай ламаньня псыхікі вязьня, выдумак і намаганьня сьледчага ці палітычных тэндэнцыяў, а не фактычнага правіненьня падсуднага, а затым і прысуджаныя меры пакараньня ня мелі наогул практычнапраўнага значэньня.

Янка Жамойцін

Вельмі захацелася мне апісаць сваё жыцьцё, можа таму, што было яно так багатае ў розныя добрыя й цяжкія перажываньні, а можа таму, што адчуваю свой блізкі канец. Можа хтось з маіх родных, а думаю пра Зосю, Кшыся, Толіка ці Анічку — Вэрыных і Франкавых дзяцей пачытаюць калі-небудзь мае ўспаміны й выцягнуць для сябе навуку, як трэба жыць на сьвеце, як паступаць, каб быць шчасьлівым і мець шчасьлівую душу. Хай пабачаць, як многа слабы чалавек можа перанесьці, як асьцярожна трэба йсьці жыцьцёвым шляхам, як многа трэба працаваць і вучыцца, каб нешта ў жыцьці асягнуць.

Прыйшла я на сьвет у 1914 г. у малым мястэчку Будславе, паложаным у даліне, акружанай лесам, палямі й балотам. Знаходзілася яно паміж старой Вілейкай а Глыбокім, на Віленшчыне. Пасярэдзіне Буды, так называлі нашае мястэчка старыя людзі, быў вялікі квадратны рынак, з вуглоў каторага ўва ўсе бакі разыходзіліся вуліцы. Па заходнім баку рынку ўзносіўся аграмадны касьцёл, у барокавым стылі, з цудоўным абразом Маці Божай. Раз у год, 2 ліпеня, адбываўся тут фэст і тады зьяжджалася шмат людзей у Буду. Адны ехалі, каб прадаць свае тавары, а іншыя сьпяшылі памаліцца ў касьцёле. Перад касьцёлам заводзілі на ўсе галасы розныя калекі. Праз цэлы тыдзень зьяжджаліся людзі на кірмаш гэты. Касьцёл быў перапоўнены. Многія ад парога да алтара паўзьлі на каленях. Расказвалі людзі пра розныя цуды, якіх дазнавалі пасьля гарачай, шчырай малітвы.

Дом наш знаходзіўся на Зосінскай вуліцы — так тады яна называлася — недалёка ад рынку. Перад домам стаялі векавыя бярозы й дуб. На падворку была студня, а за ёй садзік, у якім расло некалькі груш, яблынь і вішань. За домам былі пуня, хлявы, падпаветка й сьвіран. Дом быў невялікі з ганкам. Уваходзілася ў яго ад панадворка — адразу ў сені. Направа была кухня, а па левым баку пакой і спальня. У сенях стаяла драбіна па якой уваходзілася на гару. Напроціў ганку знаходзілася сьпіжарня з пограбам на бульбу.

Сапраўднае наша прозьвішча — Кот-Катковіч. Так падпісваўся бацька й так было ў яго дакумэнтах. У дакумэнтах дзяцей, ня ведаю чаму, адпаў прыдомак "Кот". Мамы прозьвішча Мядзёлка. Продкі мамы мелі ў Мядзеле маёнтак, які змушаны былі прадаць і перасяліцца ў Будслаў.

Калі я нарадзілася, сям’я нашая складалася з бацькоў — маткі й бацькі, дзядоў і брата Пётруся — два гады ад мяне старэйшага. Паявілася я на сьвет сусьветнай вайною. Праз наша мястэчка праходзіў фронт і мама мусела з малымі дзяцьмі хавацца ў лесе або пад касьцёлам. Тату на вайну забралі. Пакажацца, бывала, дома на тыдзень ці два й зноў ад’яжджае.