Анеля Катковіч: Успаміны

Галена Глагоўская

Прозьвішча Анелі Катковіч стала мне вядомым ужо ў гады пачатковай школы, ад маёй старэйшай сястры Людмілы Жамойцінай — яе сяброўкі зь Віленскай Беларускай Гімназіі, з 30-тых гадоў. Гімназія гэта — адзіная ў той час кузьня беларускай інтэлігенцыі ў Заходняй Беларусі, пад польскім панаваньнем спаўняла адначасова ролю пашыральніка нацыянальнай сьвядомасьці беларускага насельніцтва. Вучні яе распаўсюджвалі беларускі друк сярод землякоў, а перш за ўсё — сярод сваіх блізкіх. Першыя мае крокі ў гэтым напрамку — гэта было распаўсюджваньне прывожаных сястрою зь Вільні беларускіх календароў і брашур, з апавяданьнямі прызначанымі вясковым дзецям. Распаўсюджваньне гэтай літаратуры было ўдзелам і іншых выхаванцаў гімназіі, пра якіх Людка ахвотна расказвала нам дома. З гэтых аповедаў мне запамяталіся такія прозьвішчы, апрача Анелі Катковіч, як Жэня Шастак, Алена Леўковіч, Шура Бязьмен, Жэня Шляхтун, па мужу цяпер Ярмалковіч. Зь ёю й яе мужам Віктарам лёс мяне сутыкнуў у драматычных абставінах зьняволеньня ворганамі КДБ у Польскай Народнай Рэспубліцы на пачатку 1950-га года, аб чым я ўжо шырэй спамянуў ва ўспамінах "З перажытага", якія апублікаваліся ў кніжцы "Лёс аднаго пакаленьня".

Слоў пару пра Аўтарку лагерных успамінаў — Анелю Катковіч. Цяга да здабыцьця адукацыі пятнаццацігадовай асірацелай дзяўчынкі, якою стала Анеля пасьля сьмерці бацькоў, пасьпяховасьць у навуцы, папоўненай актыўным удзелам у культурнай дзейнасьці, успамаганьне іншых у здабываньні ведаў, пасьля ў выхаваньні малодшых ад сябе, на прыкладзе сястры Вэранікі, сьведчыць аб яе рашучым характары й здольнасьцях. Такою ж асталася Анеля і ў цэлым жыцьці. Такія ж якасьці прывіла й Вэраніцы — вядомай зь яе ахвярнасьці да дзяцей і моладзі з часу працы ў Саюзе Беларускай Моладзі, на пасадзе намесьніцы галоўнай кіраўнічкі СБМ — доктар Надзеі Абрамавай. Жыцьцёвы шлях сясьцёр Анелі й Вэранікі Катковіч — якая па мужу завецца Клентак, сышоўся з маім ад 1943-га года, на палетку дзейнасьці ў СБМ і вёў кожнага з нас сваімі каляінамі, але супольным камяністым руслом, сама менш да 1956-га году — да вызваленьня з савецкіх "особых" лагераў. Перажываньні кожнага з нас на гэтым шляху зводзяцца безумоўна да агульнага назоўніка й выклікаюць рэфлексіі.

Мае рэдкія кантакты з Катковічанкамі з часу дзейнасьці ў СБМ на бацькаўшчыне сталі бліжэйшымі ў даволі драматычных умовах лагеру чужаземных работнікаў — пры фабрыцы Юнкерса ў Дэсаў дзе апынулася вялікая група беларускіх дзяцей і падлёткаў, з агульнай колькасьці каля паўтары тысячы дзяўчынак і хлопцаў, забраных ад сем’яў і вывезеных у лагеры пры розных прадпрыемствах у Саксоніі. Сустрэліся мы ў тым лагеры ў лютым 1945 году, дзе маткавала беларускім дзеткам сястра Анелі — Вэраніка. Безупынныя налёты альянцкіх самалётаў на горад, праца ў майстэрнях фабрыкі, заняткі ў школе, пэрманэнтнае недаяданьне — хлопцы пераносілі лягчэй, сярод тысяч жахароў лагера. Больш складаная сытуацыя была зь дзяўчынкамі, якія, перанятыя страхам і настальгіяй, перажывалі сваю драму з плачам, на мяжы істэрыкі. Тут лічылася толькі безупынная сардэчная турбота апякунак, якія ўкладвалі ў сваю працу ўсе сілы й сэрца. Напрамак і тон гэтай працы зь дзяўчынкамі надавалі сёстры Катковічанкі. Жандарамі выгнаныя з лагера і з горада ў красавіку 1945 г. перад набліжаючымся ваенным фронтам, у напрамку горада Цэрбст, пакінутыя аховай у лесе бязь цёплай вопраткі й прадуктаў харчаваньня, астрэльваныя пэрыядычна савецкай артылерыяй і самалётамі, апынуліся мы зь дзяцьмі ў даволі складанай сытуацыі. Некалькі першых адносна цёплых дзён, вольных ад працы й лагернага рэжыму спрыялі добраму, бадзёраму настрою выгнанцаў. Хлопцы дружна зь дзяўчаткамі капалі закопы дзеля бяспекі й сховішча ад начных халадоў. Бегалі шукаць бульбы ў адкрытых пасьля зімы капцах за лесам, "пад’ядалі" франтавікоў з суседніх кустоў. Ідылія аднак хутка кончылася. З кожным днём сталі дапякаць холад і голад. У абліччы зьнемажэньня й хваробы дзяцей, апекуны хлопцаў вырашылі выслаць прадстаўніка ў горад і дамагацца згоды на вяртаньне дзяцей у лагер. У выніку жарабёўкі заданьне мусіў выканаць я. Адолеўшы пасьпяхова перашкоды міжфрантавога падарожжа, удалося мне перайсьці мост праз раку Эльбу, які тут-жа быў зьнішчаны амэрыканскай артылерыяй. Маё вяртаньне да групы стала немагчымым.

Шляхі нашы зь сёстрамі Катковіч сышліся зноў у 1949 годзе, у падвалах польскага міністэрства бясьпекі, з некалькітыднёвым разыходжаньнем у часе. Пасьля — у 1950 годзе драматычная сустрэча на паседжаньні ваеннага трыбуналу ў маёй справе і ў канцы шчасьлівае спатканьне ў Варшаве ў 1958 годзе й пазьнейшыя сустрэчы. Вэраніка ачуняла ад перажытай гібелі свайго сыночка ў савецкім лагеры, я пагадзіўся зь сірочым лёсам майго сына пасьля гібелі яго маці. Анеля з аслабленымі слыхам і зрокам у наступстве нялечанай ў лагеры гіпэртаніі, не напамінала той вясёлай, растанцаванай і расьсьпяванай дзяўчыны, але асталася зычлівай, сяброўскай, кампанейскай, чульлівай да чужых турбот і крыўды, апякунчай. Хутка стала актыўнай і папулярнай у беларускім асяродзьдзі ў Варшаве, памочнай асабліва студэнтам у апрацаваньні й пісаньні іх працаў. Цесна падружыла са сваёю гімназічнаю сяброўкай — маёй сястрою Людмілай Жамойцінай — па мужу Янкоўскай. Абедзьве яны, верныя да канца жыцьця прывітым ім у віленскай гімназіі ідэям, часта сустракаліся зь іншымі сябрамі й аднадумцамі ў Варшаве.